رحا مدیا | حجت الاسلام ابراهیم شریفی، پژوهشگر حوزوی
برخی از رفتارهای انسان، رفتارهایی از سر عادت هستند؛ حتماً برای شما هم اتفاق افتاده که کاری را ناخواسته و از روی تکرار و عادت انجام داده‌اید و بعد از آن، ملتفت به آن فعل و رفتار شده‌اید؛ عادت، رفتاری خودکار شده است که آن کار را بدون فکر کردن انجام می‌دهیم که عامل اصلی ایجاد عادت هم چیزی نیست جز تکرار یک فعل و انس با یک عمل.
از منظر دینی و البته بسیاری از روان‌شناسان، که از ابعاد مختلف به انسان شناسی می‌پردازند؛ انسان‌ها محصول عادات و اُنس هایشان هستند؛ به‌نحوی که این ویژگی از انسان‌ها جدایی‌ناپذیر است. لذا برای هر انسانی مهم است که بداند در مسیر زندگی با چه چیزهایی مأنوس شده‌است؟ در تمام ادیان شریعت محور، رفتارها و افعال و مناسکی وجود دارد که برخی از آنها روزانه، برخی هفتگی، برخی ماهانه و سالانه تکلیف شده‌است و انسان را به اُنس با آنها سوق می‌دهد؛ چون این یک سنت الهی برای آدمیان قرار داده شده‌است تا راه برایش آسان شود و به کارهایش سرعت دهد.
آنچه از روایات ما نیز بر می‌آید این است که بیشتر از بزرگی و ثقالت عمل، بر دوام و تکرار عمل تأکید شده‌است؛ امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «قَلیلٌ تَدومُ عَلَیهِ، أرجی مِن کَثیرٍ مَملولٍ مِنهُ». (نهج‌البلاغه: الحکمه 278) یعنی عمل اندک که بر آن مداومت ورزی، از عمل بسیار که از آن خسته شوی امیدوارکننده‌تر است.
یا در روایت دیگری از امام‌باقر علیه السلام در کافی شریف مرحوم کلینی، در باب «بَابُ اسْتِوَاءِ الْعَمَلِ وَ الْمُدَاوَمَةِ عَلَیْهِ» آمده است: «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَاوَمَ عَلَیْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ». یعنی محبوب‌ترین عمل، عملی است که عبد بر آن مداومت دارد؛ هر چند کوچک باشد.
توجه داشته باشیم این تکرار، عادت و انس به حدی مهم است که ائمه وقتی توصیه‌ای مستحبی به مؤمنی داشتند می‌فرمودند: اگر در زمان خودش نتوانستی انجام دهی، قضایش را به‌جا بیاورید؛ و این هم دلیلی جز بر اصرار بر تکرار و پیدا کردن عادت نیست.
ممکن است سؤال شود که چرا این همه اصرار بر عادت و اُنس وجود دارد؟ دلیل آن را می‌توان در روایتی از امیرالمومنین پیدا کرد که فرمودند: «العادَةُ طَبعٌ ثان». (غررالحکم، حدیث ۷۰۲) یعنی تکرار، اُنس و عادت می‌آورد؛ عادت، شباهت می‌آورد و شباهت به‌حد طبع ثانوی می‌رسد. به همین جهت توصیه شده که در هر حالتی فعل خیر را ترک نکنید؛ امیرالمومنین می‌فرماید: «علَیکَ بِإدمانِ العَمَلِ فی النَّشاطِ و الکَسَل» (غررالحکم : 6117) حتی در حال کسالت هم، دست از مداومت بر عمل برندارید!
حال که در ایام اعتکاف رجبیه هستیم، فرصتی است برای تغییر عادات؛ تأکید بر عادات خود و دوری از عادات بد؛ بالأخص عاداتی که ماحصل زندگی در دنیای مُدرن است. دنیایی که انسان‌ها را به تکاپو انداخته و تمام مشغولیت انسان‌ها را تأمین امور دنیوی او ساخته‌است؛ زندگی‌ای دایره‌وار و تکراری که عجین با زیست مجازی شده، به‌نحوی که بُعدی از ساحات زندگی بشری شده‌است و زندگی بدون آن، قابل‌تصور نیست و حتی طبیعت ثانویه‌ای برای انسان ساخته‌است.
در واقع ما در چنین دنیایی، مناسکی همچون اعتکاف داریم که به‌دور از تمام هیاهوهای زندگی مدرن، تو را دعوت به سه روز خلوت کرده است، آن هم حتی الامکان در مسجد جامع شهر و در جمع سایر مؤمنان و از تو خواسته می‌شود تمام شئون دنیوی را رها کنی به حدی که اگر معامله‌ای انجام دهی اعتکافت را باطل کرده‌ای!
آری اعتکاف، برنامه‌ای برای ساختن عادات خوب در راستای بندگی فردی و اجتماعی است و راهکاری برای نفس کشیدن و رهایی از قید و بندهایی که زندگی مدرن برای انسان معاصر ساخته‌است.
