به گزارش رحا مدیا، آیت الله محسن اراکی در همایش «فلسفه هوش مصنوعی» پنج نکته را به عنوان محور‌های کلی در این باره مطرح کرد و به تشریح آن پرداخت. تعریف هوش‌مصنوعی، مقدمات تصوری، مقدمات تصدیقی مربوط به چگونگی کاربری و بهره برداری از این ابزار مهم، حوزه‌های بهره‌برداری و تفاوتی که احیاناً در نحوه بهره برداری از این ابزار ممکن است وجود داشته‌باشد و ارزش علمی داده‌های این ابزار پر اهمیت مواردی بود که وی به آن اشاره کرد.
وی در تعریف هوش مصنوعی گفت: این تعریف پیشنهادی است و ممکن است که کسی آن را به‌نقد بگذارد، یا تکمیل کند یا احیاناً تغییر بدهد. به هر حال تعریف پیشنهادی این است که ابزاری است که با تجمیع داده‌ها و جستجو و تنظیم و گزینش داده‌ها به انسان در پاسخ به نیازهای علمی یاری می‌رساند که معلوم می‌شود این چهار کارکرد را در پاسخ به سؤال یا نیازها می‌تواند داشته باش و باید این‌ها را داشته‌باشد تا ابزار هوش‌مصنوعی شود.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم افزود: معتقدیم این تعریف، لازم است تا معلوم شود که ما این ابزار را کجا می‌توانیم به کار ببریم و به چه نحوی استفاده کنیم و داده‌های این ابزار در کجا و چه مقدار می‌تواند ارزش علمی داشته‌باشد؛ چون در همه این موارد بحث ارزش این عملکرد مطرح می‌شود.
استاد حوزه در تشریح مقدمات تصوری گفت: دو گونه مقدمات تصوری برای این کارکرد تصور می‌کنیم. یک سری مقدمات مربوط به تعریف خود این ابزاراست که بیشتر بشناسیم و تصور روشنی از این ابزار داشته باشیم و برای اینکه ما تصور روشن‌تر و شناخت بیشتری داشته باشیم به مقدمات تصوری متعددی نیاز داریم.
مدرس حوزه علمیه قم ابراز داشت: یک سری مقدمات تصوری در رابطه با داده‌های این ابزار است؛ یعنی داده‌هایی که چه به این ابزار داده‌می‌شود و چه از این ابزار گرفته‌می‌شود و باید به صرف داده اکتفا نکنیم؛ تعریف این داده‌ها مهم است که بفهمیم چه نوع داده‌هایی است؛ چون ممکن است واژه‌ها به این ابزار داده شود و با واژه‌ها کار کند. باید تعریف این داده‌ها مشخص شود تا بتوانیم نتیجه بهتری از این ابزار به‌دست بیاوریم.
مقدمات تصوری دو قسم است: یکی مربوط به خود ابزار و شناخت ابزار و دیگری مربوط به داده‌های این ابزارو کارکرد آن است.
آیت الله اراکی در تبیین مقدمات تصدیقی گفت: اولین مقدمه از مقدمات تصدیقی توجه به قوانین حساب احتمالات و استفاده از قوانین حساب اطلاعات در این ابزار است؛ یعنی قطعاً برای اینکه بتوانیم از این ابزار استفاده کنیم و کسانی که این ابزار را به کار می‌گیرند و هم این ابزار را تولید می‌کنند و حتی تولید کنندگان هوش‌مصنوعی در هر عرصه باید بدانند که یکی از مهمترین حوزه‌های کار این ابزار، حساب احتمالات است و این حساب و اطلاعات خیلی در این ابزار کاربرد دارد.
وی افزود: قوانین حساب احتمالاتی که شهید صدر در خصوص منطقیه بیان کردند بسیار ضروری است و می‌توان از این قوانینی که ایشان تدوین کرده‌اند استفاده برد. شاید در بین فلاسفه عصر ما کسی با دقت ایشان در تبیین قوانین احتمالات تدوین نکرده باشد و نظریه نداده باشد، منتها چون این کتاب مشکل است خیلی رواج پیدا نکرده؛ به‌دلیل اینکه کتاب تخصصی و خیلی سطح بالایی است، ولی انصافاً ابداع بزرگی است. اولین نکته از مقدمات تصدیقی توجه به قوانین حساب و احتمالات است. از جمله مقدمات تصدیقی توجه به کارکردهای این ابزار است. کارکرداین ابزار هوش‌مصنوعی چیست؟ آیا می‌تواند استنتاج کند؟
آیت الله اراکی در توضیح مراحل تفکر گفت: ما دو مرحله برای تفکر و اندیشه قائل هستیم. مرحله اول آن طوری که می‌گویند: «أَلْفِکْرُ حَرَکَةٌ إِلَی الْمَبَادِی وَ مِنْ مَبَادِی إِلَی الْمُرَادِ»، این حرکت یا انتقال از مبادی به مراد به مجهول مورد نظر، یک مبادی و یک حرکت دارد. هوش مصنوعی می‌تواند مبادی را فراهم کند؛ ولی این حرکت از مبادی به مراد خیلی بخش دقیق و مهمی است که با چه میزان و معیاری این انتقال صورت‌می‌گیرد.
وی افزود: ما یک استنتاج داریم و یک مقدمات استنتاج؛ در مقدمات استنتاج این ابزار خیلی ارزش دارد، اما در این انتقال از این مبادی به پاسخ پرسشی که مورد نظر ماست یا از این مبادی به معلوم نو و جدید، اینجا جایی است که احتمال خطا در این ابزار فراوان می‌شود. نمی‌خواهیم بگوییم که نمی‌شود این احتمال خطا را پایین آورد؛ یکی از کارکردهای حساب و احتمالات همین پایین آورن احتمال خطا است که گفتیم باید توجه به قوانین حساب داشت به همین دلیل است. به هرحال این دو حوزه کارکرد از هم متفاوت هستند و از نظر حساسیت و میزان ارزش با هم متفاوت هستند و هم در آزمون خطا این دو با هم متفاوت هستند و ابزارها در این دو حوزه با هم تفاوت دارد.
آیت الله اراکی با اشاره به اینکه آسیب‌شناسی از مقدمات تصدیقی هوش مصنوعی است، گفت: آسیب‌هایی که این ابزار می‌تواند در این حرکت، هم در بخش اول که خود مقدمات است و هم در انتقال از مقدمات به نتیجه، شناختن نوع آسیب‌هایی که ممکن است بهره‌برداری از این ابزار مهم با آن رو به رو شود بخشی از مقدمات تصدیقی است که همه در هوش مصنوعی مؤثر است.
استاد عالی حوزه علمیه قم درباره حوزه‌های بهره‌برداری از هوش‌مصنوعی ابراز داشت: سه حوزه کلان و سه نوع حوزه بهره برداری از این ابزار داریم. حوزه علوم ریاضی، علوم طبیعی و علوم انسانی؛ و می‌توان حوزه دیگری را به نام حوزه علوم اسلامی اضافه کرد؛ یعنی چهار حوزه مهم برای این ابزار می‌توانیم تعریف کنیم و امتیازات و تفاوت‌ها در آن را باید مشخص کنیم.
وی افزود: ما معتقدیم بالاترین ارزش علمی هوش‌مصنوعی در حوزه علوم ریاضی است؛ یعنی کم خطاترین حوزه علوم، در علوم ریاضی است. معنایش این نیست که خطا ندارد، اما می‌تواند کم خطا باشد. به‌دلیل اینکه در علوم ریاضی هم مقدمات قطعی است و هم نحوه انتقال از مقدمات هم معمولاً قطعی است. بنابراین این یک حوزه بسیار کارامدی است؛ چون ما به حوزه علوم ریاضی، هم در علوم انسانی و هم در علوم طبیعی نیاز داریم و شاید یکی از بهترین کارکردهای هوش‌مصنوعی همین علوم ریاضی است.
استاد درس خارج حوزه افزود: حوزه دوم علوم طبیعی است؛ مثل پزشکی، شیمی و فیزیک. اینکه این حوزه‌ها را تفکیک می‌کنیم به‌خاطر میزان ارزش علمی داده‌ها است که در حوزه علوم طبیعی ضعیف‌تر از علوم ریاضی است.
وی درباره ارزش علوم انسانی در هوش مصنوعی گفت: در حوزه علوم انسانی ارزش علمی داده‌های هوش‌مصنوعی پایین‌تر می‌آید؛ به‌دلیل اینکه در علوم انسانی نه در مقدمات قطعیت داریم و نه در استدلال و استنتاج؛ یعنی نه مواد استدلال در علوم انسانی، مواد قطعی است و نه شیوه استدلال و منهج استدلال که بتوان از این مواد یا هیئت استدلال یا صورت استدلال حتی قیاس منطقی به قطعیت رسید به‌دلیل اینکه مقدماتش نمی‌تواند قطعی باشد.
آیت الله اراکی با اشاره به عملکرد هوش‌مصنوعی در عرصه علوم انسانی در کشورهای مختلف گفت: اصلاً در مسائل علوم انسانی عملکرد یک جامعه نمی‌تواند مقیاس جامعه دیگر باشد؛ یعنی این «حکمُ الا مثال فی ما یجوز و فیما لایجوز واحدٌ» اگر در قضایای علوم ریاضی بتواند جاری شود، به‌دلیل اینکه آنجا قانون جبری حاکم است، در علوم انسانی بحث بسیار مفصلی بین مرحوم صدر، آقای نایینی و خویی به‌عنوان علمای نجف و علمای بزرگ قم مثل امام‌خمینی، علامه طباطبایی و علامه مطهری است و هر کدام نظری دارند و آن این است که اصولاً مرحوم صدر قانون علیت را در رفتارهای انسان یا فاعل مختار با قانون جبری که در روابط طبیعی وجود دارد در اینجا جاری نمی‌داند. آقای صدر نظریه‌ای به نام نظریه سلطنت دارد که می‌گوید علی رغم قانون علیت که جاری است، با این حال سلطنت انسان بر فعل خودش، جبری بودن قانون علیت را می‌شکند. از این طرف مدرسه علمای قم که بیشتر تحت‌تأثیر فلسفه صدرایی هستند آنجا تحت‌تأثیر کمتری هستند.
وی افزود: گرایش مدرسه نجف، بیشتر کلامی است و بیشتر تحت‌تأثیر منطق کلامی است تا مدرسه قم. مدرسه قم بیشتر تحت‌تأثیر منطق فلسفی است، آن هم فلسفه صدرایی. در مدرسه قم معتقد هستند رابطه علیت جبری در همه‌جا حاکم است حتی در رفتارهای اختیاری، حالا با توضیحی تبیینی.
آیت الله اراکی با چالشی خواندن داده‌های هوش‌مصنوعی در علوم انسانی گفت: فرض کنید به هوش‌مصنوعی گفتیم که مثلاً برای حل مشکل تورم باید چه کرد؟ برای حل مشکل تولید باید چه کار کرد؟ برای حل مشکل اخلاقی در جامعه باید چه کرد؟ ما نمی‌توانیم با استفاده از هوش‌مصنوعی که معلوم نیست داده‌هایش از کجا منبع گرفته عمل کنیم. ممکن است منبع داده‌ها مثل جامعه اروپا و آمریکا و یا افریقا باشد که این‌ها با هم متفاوت هستند و معلوم نیست صد در درصد در اینجا پاسخ‌گو باشد. در چین که الان رشد اقتصادی‌اش بالا رفته، آیا این شیوه هم در ایران قابل اجراست؟ نه الزاماً چنین نیست نسبت به سایر مسائل علوم انسانی هم همین طور است و در اخلاقیات و معنوی که تفاوت خیلی از آسمان تا زمین می‌شود. به علوم انسانی که می‌رسیم باید در رابطه با کارکرد و نتایج هوش‌مصنوعی با احتیاط بسیار بالاتری برخورد کنیم.
وی درباره حوزه علوم اسلامی و چالشی دیگر در این باره گفت: در حوزه علوم اسلامی اصلاً منابع استنباط و استنتاج، احتیاج به پالایش دارند؛ یعنی فرضا بحار، تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی یا تاریخ ابن اثیر این‌ها منابع ما در هوش‌مصنوعی است. همین منابع در تبیین یک حادثه با هم اختلاف دارند. همین داد‌های هوش‌مصنوعی با توجه به این اختلافی که دارند احتیاج به پالایش دارند. پالایش‌ها به این سادگی‌ها با یک کار ریاضی و با یک قانون هوش‌مصنوعی به این سادگی انجام نمی‌گیرد؛ احتیاج به خبرگی خاصی دارد. مثلاً درباره مذاق شارع، این مذاق شارع را چه کسی می‌تواند کشف کند. این مذاق شارع را یک فقیه کارکرده، می‌تواند. این روایت با مذاق شاعر سازگار نیست ولو اینکه از نظر سندی درست است و خللی نیست.
وی افزود: در علوم اسلامی چند چالش داریم. در منابع ما یک محقق علوم اسلامی باید این‌قدر مسلط باشه که بتواند منابع را با خبرگی خودش بین منابع تمییز قائل شود، پالایش کند و بتواند بگوید این خبر اصح است یا آن خبر این داده اقوی است. بسیار چالش بزرگ و گسترده‌ای است؛ چون دست تحریف هم در حدیث و هم در تاریخ متأسفانه خیلی فعال بوده است.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با تجلیل از خدمات علامه عسکری افزود: از علامه عسکری باید تقدیر کنیم که متأسفانه به کتاب‌های ایشان در حوزه خیلی توجه نمی‌شود. یکی از مهمترین دانشمندان ما در عرصه ارائه قوانین تمییز، قوانین سنجش حدیث درست و نادرست، کاری است که علامه عسکری هم در «عبدالله بن سبا» و هم در «احادیث‌ام المؤمنین عایشه» هم در «معالم المدرستین» انجام داده است.
وی در این باره افزود: یک وقتی می‌گفتم ای کاش علم الحدیث مبنی بر آثار علامه عسکری می‌نوشتیم، جون کمتر کسی مثل ایشان در تبیین قوانین پالایش حدیث کار کرده است.
آیت الله اراکی در پایان گفت: به هر حال اینکه چالش جدیدی در علوم اسلامی است. خلاصه این حوزه‌های چهارگانه هوش مصنوعی در میزان ارزش علمی نتایج و داده‌ها، در چالش‌ها و آسیب‌ها با هم متفاوت هستند. باید این آسیب‌ها و چالش‌ها را خوب تشخیص داد و نحوه پرهیز از این آسیب‌ها را ارائه کرد و این چالش‌ها و راه برون رفت را شناخت که از هوش‌مصنوعی بهتر استفاده کنیم.
گزارشگر: بابک شکورزاده
