رحا مدیا | حجت الاسلام دکتر محمدجواد یاوری سرتختی، عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم
در دوره امام حسن عسکری(ع) که خلفا، غالیان و دیگر جریان‌های انحرافی درصدد تخریب جایگاه اهل‌بیت(ع) و شیعه بودند، آموزش و تبیین نمادها یا نشانه‌های تشیع در جهت متمایز کردن آنان از دیگران از طریق بیان باورها، ارزش‌ها و رفتارها، از اهمیت خاصی برخودار بود. بنابراین، امام حسن عسکری(ع) برای متمایز کردن جامعه شیعه اعتقادی از دیگران، کوتاهی برخی از آنان مانند اسحاق‌بن‌اسماعیل نیشابوری در دین را تذکر داده(1) و خطاب به جامعه شیعه فرمود: «شیعیانِ اعتقادی کسانی هستند که از احادیث ما پیروی کرده، در تمام اوامر و نواهی، از ما اطاعت می‌کنند و کسانی که در بسیاری از دستورات الهی با ما مخالفت کنند، شیعه نیستند.»(2)
در دوره‌ای که جریان‌ها و فرقه‌های انحرافی باورها و رفتارهای خود را ترویج و تبلیغ می‌کردند، متمایز کردن جامعه با نمادهایی ارزشی، امری بسیار بااهمیت به‌شمار می‌آمد. بر همین اساس، امام حسن عسکری(ع) ضمن آنکه برای پیروان خود از اصطلاحاتی چون: «مؤمن، موالی، ناحیه و زکیّه»(3) بهره می‌برد، علائمی را برای آنان ذکر کرده، چنین فرمود: «علامت‌های مؤمن، پنج چیز است: پنجاه‌ویک رکعت نماز خواندن (هفده رکعت آن، پنج نماز یومیه واجب، و سی‌وچهار رکعت، نافله‌های یومیه مستحب است)؛ زیارت اربعین سیدالشهداء(ع)؛ انگشتر به‌دست راست کردن؛ پیشانی به روی خاک گذاردن؛ [در نماز] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بلند گفتن.»(4)
اهتمام جدی به نماز و نمادهای خاص شیعه که وجه تمایز آنان است، حکایت از آن دارد که این امور، باید برجسته و پُررنگ دیده شود. در یک تحلیل می‌توان گفت، احتمال آن دارد که این امور، کم‌رنگ شده و امام بر انجام جدیِ این اَعمال به‌عنوان معیار بازشناسی مؤمن، آنها را به شیعیان تذکر می‌دهد یا آنکه برجسته کردن این امور، سبب می‌گردد تا همانند چراغ هدایت، نشانه‌های جامعه شیعی و مؤمن حقیقی را بیان کند.
امام حسن عسکری(ع) با هدف نشان‌دادن جامعه متمایز شیعه که هویت آنان برگرفته از دین اسلام و پیروری از مکتب اهل‌بیت است، سفارش‌ها و وصایای مختلفی را به پیروان خویش که فرآیند آموزشی دارد، ابلاغ کردند. در یکی از این سفارش‌ها چنین آمده است: «شما را توصیه می‌کنم به پروای از خدا، پارسایی در دین، کوشش در راه خدا، راستگویی، ادای امانت در حق مردم نیک و بد، طولانی کردن سجده و خوش‌همسایگی. بدانید که این امور، از آموزه‌های رسول‌الله(ص) است. به بستگان خود و دیگران محبت و احسان کنید. جنازه‌های دیگران را تشییع کنید. از بیماران آنان عیادت کنید. حقوق آنان را بپردازید؛ چون یکی از شما در دین پارسا، در سخن راستگو، امانت‌دار و خوش‌اخلاق باشد، گویند این شیعه‌مذهب است و من به این نتیجه خرسند می‌گردم. از خدا پروا کنید و زینت ما باشید؛ مایه ننگ ما نباشید. محبت‌ها را به‌سوی ما جلب کنید؛ زشتی‌ها را از ما دفع نمایید که هرگونه خوبی به ما نسبت دهند، ما اهل آن هستیم و هر عیبی به ما اسناد دهند، ما از آن به دوریم. ما را در کتاب خدا حقی است، با رسول‌الله(ص) نسبتی و از جانب خدا طهارت هست. غیر از ما هیچ‌کس این مقام را ادعا نکند، جز دروغگو. فراوان به یاد خدا و در فکر مرگ باشید. قرآن بخوانید، بر رسول‌الله(ص) صلوات فرستید که ده حسنه دارد. سفارش‌های من را به‌خاطر سپارید. شما را به خدا می‌سپارم و سلام من بر شما باد.»(5)
توجه ویژه امام حسن عسکری(ع) به شیعیان و سفارش به آنان در جهت حفظ هویت شیعی، از نکات مهمی است که باید بر آن تأکید کرد؛ به‌عنوان نمونه، آن حضرت نامه‌ای به اهل قم و آبه یا آوه در نزدیکی قم نوشت: «خداوند بزرگ به جود و رأفت خود، منّت نهاد بر بندگان با ارسال رسول‌الله(ص) در انذار و تبشیر. شما را توفیق کرامت کرد به پذیرش آیین او. گرامی داشت به‌واسطه هدایت در دل پدران و مادران گرامی شما، و خداوند آنان را رحمت کند. فرزندان عزیزتان که در پناه خدا عمر طولانی به عبادت و اطاعت او به سر برند، درخت محبت عترت رسول‌الله(ص) را کاشتند. گذشتگان شما بر این راه بوده و روش پاک و طریق رستگاری سپردند و با رستگاران همراه گردیدند و بار درخت اعمال نیکی که کاشتند، برچیدند و تلخی کردار بد را چشیدند. پیوسته خوش‌نیتی ما نسبت به شما دوام داشته و به عقاید پاک شما اُنس گرفته‌ایم. این دل‌بستگی محکم بین ما و شما، قوی‌تر شده‌است. سفارشی است که آبای گرامی ما به اجداد شما نموده‌اند و پیمانی است که جوانان ما و پیران شما بسته‌اند. پیوسته این اعتقاد کامل را داشته‌اید؛ چون خداوند ما را این‌قدر پیوسته نمود که خویشاوندی نزدیک قرار داده؛ همان طوری که امام فرموده‌است: مؤمن، برادرِ پدر مادری مؤمن است.»(6)
یکی از آثار آموزه‌های هویت‌بخشی فرهنگی از سوی امام حسن عسکری(ع)، اهتمام شیعیان در پرداخت وجوه شرعی بود؛ برای مثال، سعدبن‌عبدالله قمی و احمدبن‌اسحاق از قم هنگام دیدار با امام حسن عسکری(ع) در سامرا، وجوه شرعی خود را پرداخت کردند.(7) در روایتی نیز جعفربن‌شریف گرگانی در سامرا به خدمت امام عسکری(ع) رسید و به ایشان گفت: «شیعیان، در گرگان به شما سلام می‌رسانند. آنان همراه من پول‌هایی را فرستاده‌اند. امام فرمود: آنها را به مبارک خادم تحویل بدهید.»(8)
منابع:
1.حسن‌بن‌علی‌بن‌شعبه حرّانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص 484.
2.همان، ص 487؛ سعیدبن‌هبه‌الله قطب راوندی، الخرائج والجرائح، ج 2، ص 684.
3.محمد بن مکی (شهید اوّل)، الدرّة الباهرة من الأصداف الطاهرة، ص 48.
4.«قال العسکری (ع): عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.» محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 52.
5.حسن‌بن‌علی‌بن‌شعبه حرّانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص 487.
6.محمدبن‌علی‌بن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج 4، ص 425.
7.محمدبن‌علی‌بن‌بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 457.
8.علی‌بن‌عیسی اربلّی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج 2، ص 427.
