رحا مدیا | حجت‌الاسلام محسن رضایی
امنیت در اسلام مفهومی بسیار گسترده و عمیق دارد که فراتر از امنیت «فیزیکی» یا «نظامی صرف»، تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را در بر می‌گیرد. این معنا ریشه در آموزه‌های قرآنی، سنت پیامبر(ص) و سیره ائمه معصومین(ع) دارد.
به جهت گستردگی و شمولیت امنیت نسبت به همه شوون زندگی انسان، این مقوله را باید از مهم‌ترین و ضروری‌ترین نیازهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی دانست که بدون آن حیات بشر سامان نمی‌یابد.
در ادامه، این عنوان را در چند محور به شکل خلاصه بررسی می‌کنیم:
مفهوم امنیت
ریشه کلمه «امنیت» در قرآن کریم، واژه «أمن» است و مشتقات این واژه عبارتند از: امنیت، امان، تأمین، ایمان و … . نکته مهم و راهبردی این است که ریشه لغوی «ایمان» نیز از همین ماده است که نشان‌دهنده پیوند عمیق بین «امنیت» و «ایمان» است. بر اساس این معنا، انسان «مؤمن» کسی است که قلبش از اضطراب و ترس ناشی از کفر و شرک در «امان» است.
امنیت در نگاه اسلام تنها به «نبود تهدید فیزیکی» محدود نمی‌شود، بلکه به معنای «تأمین و فراهم‌آوری شرایطی است که در آن انسان در تمامی ابعاد وجودی خود (فردی، اجتماعی، معنوی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی) احساس آرامش، ثبات و رفاه کند.»
ابعاد مختلف امنیت از نگاه اسلام
الف. امنیت فردی و معنوی (قلب و روان):
مهم‌ترین بُعد امنیت، امنیت درونی و آرامش قلب است. قرآن کریم این امنیت را مختص مؤمنینی می‌داند که ایمان خود را به انواع آلودگی‌ها مانند ظلم و شرک و … آلوده نکردند: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُولَٰئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُم مُّهْتَدُونَ» (کسانی که ایمان آوردند و ایمان خود را با ستم و شرک نیالودند، برای آنان امنیت و ایمنی از عذاب است و آنان هدایت‌یافتگانند) (انعام: ۸۲).
راه رسیدن به این امنیت از منظر اسلام تنها از طریق عبودیت، ذکر خدا و دوری از گناه حاصل می‌شود: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش مییابد) (رعد: ۲۸).
ب. امنیت اجتماعی: جامعه اسلامی باید محیطی امن برای تمامی مومنین و افراد جامعه باشد. این امنیت شامل موارد زیر است:
– امنیت جانی: حفظ جان انسان‌ها مهم‌ترین حق آنان در جامعه اسلامی است. قرآن کریم کشتن یک انسان را برابر با کشتن همه انسان‌ها می‌داند (مائده: ۳۲).
– امنیت مالی و اقتصادی: حفظ مال و ملک مردم، مبارزه با فقر و تضمین معیشت عادلانه از اصول اسلام است. بر همین اساس در اسلام سرقت، غصب و کلاهبرداری حرام و به شدت مورد نهی قرار گرفته‌اند.
– امنیت خانوادگی: خانواده به عنوان رکن اصلی جامعه، از قداست، حرمت و امنیت خاصی برخوردار است. اسلام برای تأمین امنیت عاطفی و اقتصادی خانواده قوانین مفصلی دارد. احکام و دستوراتی که مربوط به تربیت فرزندان، همسرداری، مهریه، مدیر و قوّام بودن مرد بر زن، احترام فرزندان به پدر و مادر، صله رحم و … است، همگی برای تامین امنیت درون خانواده و استحکام و ثبات آن می‌باشد.
– امنیت فرهنگی و فکری: اسلام ضمن دعوت به تفکر و تعقل، از حریم اعتقادات و ارزش‌های اسلامی که قوام جامعه اسلامی به آنهاست دفاع می‌کند و اهانت به مقدسات را برنمی‌تابد.
– امنیت قضایی: اساس تشکیل حکومت اسلامی برای برقراری «عدالت» است به همین جهت وجود یک نظام قضایی مقتدر، عادل و بی‌طرف که به نزاع‌ها و شکایت‌های مردم رسیدگی کند و حق مظلوم را از ظالم بگیرد، رکن اصلی امنیت اجتماعی است. امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر بر رعایت عدالت و رسیدگی به مظالم مردم تأکید فراوان کردند و در این رابطه حساسیت بسیار بالایی داشتند.
– امنیت ملی و سیاسی: حکومت اسلامی موظف است از تمامیت ارضی، استقلال و حاکمیت کشور در برابر دشمنان خارجی و داخلی دفاع کند و در مقابل هر تهاجمی مقتدرانه بایستد. قرآن کریم راه زیربنایی و اساسی برای دفاع از حاکمیت کشور را «قوی شدن در همه عرصه‌ها» می‌داند: «وَ أَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ» (و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده [برای مقابله با دشمن] بسیج کنید) (انفال: ۶۰).
این آیه بسیار مهم و راهبردی، پایه‌ای عقلانی برای مفهوم «بازدارندگی» در امنیت ملی اسلامی محسوب می‌شود.
راهکارهای تأمین امنیت
اسلام برای ایجاد و حفظ امنیت، تنها به ابزارهای سخت‌افزاری (نیروی نظامی و پلیس و تجهیزات نظامی) اکتفا نمی‌کند، بلکه بر یک «راهکار همه‌جانبه» تأکید دارد که برخی از آنها عبارتند از:
1. تقویت ایمان و معنویت: اساس امنیت درونی و کاهش جرائم در سطح جامعه، «تقویت ایمان و معنویت» است که آموزه‌های دینی بر آن تاکید فراوان دارند.
2. توسعه عدالت اجتماعی: بسیاری از ناامنی‌های اجتماعی ریشه در فقر، تبعیض و بی‌عدالتی دارد بنابراین توسعه عدالت اجتماعی، امنیت را در جامعه افزایش می‌دهد.
3. تعلیم و تربیت: پرورش انسان‌های «بااخلاق»، «مسئولیت‌پذیر» و «قانون‌مدار» موجب افزایش امنیت اجتماعی می‌شود.
4. امر به معروف و نهی از منکر: از منظر اسلام «امر به معروف و نهی از منکر»، مسئولیت همگانی و برای حفظ سلامت و امنیت جامعه است. اهمیت این فریضه در اسلام آنقدر فراوان است که قوام سایر فرائض، به این واجب الهی دانسته شده است: « … فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ «بِها تُقامُ الفَرائضُ»(الكافي : 5/56/1)
5. قوانین کیفری عادلانه (حدود و تعزیرات): این قوانین جنبه بازدارندگی شدید دارند و برای جرائم سنگین وضع شده‌اند تا امنیت عمومی را تضمین کنند.
امنیت به مثابه «امانتی الهی»
امنیت یک «نعمت» و «امانت» الهی است. قرآن بارها از نعمت امنیت در کنار نعمت رزق و روزی یاد می‌کند (مانند سوره قریش). بنابراین، هم حکومت اسلامی و هم تک‌تک افراد جامعه در قبال حفظ این نعمت مسئول هستند. حکومت موظف به تأمین آن و مردم موظف به رعایت قوانین و احترام به حقوق دیگران هستند.
جمع‌بندی
«امنیت» در اسلام، مساله‌ای جامع، چند بُعدی و مبتنی بر «توحید» است که هدف نهایی آن تأمین «حیات طیبه» (زندگی پاک و مطمئن) برای انسان در همه سطوح است.
این نگاه، امنیت را نه تنها یک «وضعیت دفاعی»، بلکه یک «فرآیند فعال برای ساختن جامعه‌ای مبتنی بر عدالت، اخلاق و ایمان» می‌داند که در آن، آرامش «درون و قلب»، مقدم بر آرامش «سطح جامعه و خیابان» است و البته هر دو لازم و ملزوم یکدیگرند.
