رحا مدیا | فاطمه ارجمند؛ طلبه سطح دو جامعه الزهرا (س)
در مسیر بازتعریف هویت زن مسلمان در گفتمان انقلابی، حوزه‌های علمیه خواهران نقشی بی‌بدیل ایفا کرده‌اند. این نهادها که از مکتب‌خانه‌های سنتی پیش از انقلاب سربرآوردند، امروز به دانشگاهی تبدیل‌شده‌اند که مفاهیم دیرینه شیعی را با نیازهای جامعه مدرن درمی‌آمیزند. تأسیس جامعةالزهرا (س) در قم در دهه ۱۳۶۰ شمسی، نقطه عطفی در نظام‌مندسازی آموزش دینی زنان بود. این مرکز که با هدف تربیت مبلغان توانمند زن پایه‌گذاری شد، به‌سرعت به کانونی برای پرورش چهره‌هایی تبدیل گشت که همزمان در عرصه‌های علمی، اجتماعی و جهادی پیشگام بودند.
شهید بنت‌الهدی صدر، خواهر آیت‌الله سید محمدباقر صدر، از نخستین زنانی بود که الگوی زن مجاهد را در عمل به نمایش گذاشت. فعالیت‌های آموزشی او در نجف اشرف، هسته اولیه شبکه مقاومت زنان شیعه عراق را شکل داد. نوشته‌های او درباره مسئولیت اجتماعی زن مسلمان، پاسخی به گفتمان‌های رایج زمانه بود. او معتقد بود زن مسلمان نباید در دام تقلید کورکورانه از مدل‌های غربی بیفتد، بلکه باید راه سومی را برگزیند که همسو با فطرت الهی و نیازهای جامعه اسلامی باشد.
نظام آموزشی حوزه‌های خواهران از ابتدا بر سه پایه استوار بود: نخست، آموزش عمیق معارف دینی با تأکید بر فقه پویا؛ دوم، پرورش روحیه مسئولیت‌پذیری اجتماعی؛ و سوم، تقویت بینش انتقادی نسبت به گفتمان‌های رقیب. این سه‌گانه آموزشی در بحبوحه جنگ تحمیلی به اوج خود رسید، زمانی که بسیاری از طلاب زن هم‌پای مردان در جبهه‌ها حاضر می‌شدند و همزمان به آموزش اعتقادی رزمندگان می‌پرداختند. این تجربه عملی، زمینه‌ای شد برای ظهور نسل جدیدی از زنان حوزوی که نه در حاشیه، بلکه در متن تحولات اجتماعی قرار داشتند.
مقایسه این الگو با جنبش‌های فمینیست غربی، تفاوت‌های پارادایم یک عمیقی را آشکار می‌سازد. درحالی‌که فمینیسم لیبرال بر فردگرایی و برابری مطلق تأکید دارد، گفتمان حوزه‌های خواهران بر مفهوم «عدالت جنسیتی مبتنی بر تفاوت‌های تکوینی» پای می‌فشرد. این دیدگاه در سخنان برخی استادان برجسته حوزه‌های زنان نمود یافته است که معتقدند الگوی اسلامی نه به تقلید از مردان، که به بازتعریف نقش مکمل زن در چارچوب شریعت می‌پردازد. این رویکرد در عمل خود را در فعالیت‌های بین‌المللی مبلغان زن نشان داده است؛ زنانی که با تأسیس مراکز آموزشی در آفریقا و آمریکای لاتین، پیام انقلاب اسلامی را فراتر از مرزها بردند.
با این حال، این مسیر هموار نبوده است. برخی منتقدان داخلی معتقدند سهم زنان در سطوح بالای تصمیم‌گیری دینی هنوز با آرمان‌های اولیه انقلاب فاصله دارد. در پاسخ به این نقدها، مراجع تقلید تأکید کرده‌اند که مسیر اجتهاد زنان با توجه به شرایط خاص خود در حال پیشرفت است. این تعامل انتقادی خود نشان‌دهنده پویایی گفتمان حوزوی است که می‌کوشد میان سنت و نوگرایی تعادلی سازنده برقرار کند.
نمونه‌های معاصر، ظرفیت‌های این الگو را به‌خوبی نشان می‌دهند. در بحران همه‌گیری کرونا، گروهی از طلاب زن با ترکیب دانش دینی و تخصص پزشکی، ابتکاراتی مردمی را سازماندهی کردند. این اقدامات که از آموزش‌های حوزوی در باب «مسئولیت اجتماعی» ریشه می‌گرفت، نشان داد چگونه مفاهیم کهن دینی می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای مبرم جامعه باشد. چنین تجربه‌هایی مؤید سخن رهبر معظم انقلاب است که زن مسلمان انقلابی را «هم جلودار و هم الهام‌بخش» توصیف کرده‌اند.
البته این تحولات تنها محدود به جغرافیای ایران نمانده‌است. امروز شاهد تأثیرگذاری الگوی تربیتی حوزه‌های خواهران در عراق، لبنان و حتی جوامع شیعه‌نشین آفریقا هستیم. زنانی که در این مراکز پرورش‌یافته‌اند، نه‌تنها مبلغان دین، که سفیران گفتمان مقاومت در برابر استکبار جهانی شده‌اند. این فرایند نشان‌می‌دهد چگونه نهادهای دینی می‌توانند با حفظ اصالت‌های خود، به بازتولید الگوهای پیشرو در عرصه جهانی بپردازند.
