رحا مدیا | آزاده ابراهیمی فخاری
«وقتی در مورد سیره نبی گرامی سخن می‌گوییم منظورمان تک‌گزاره‌ها نیست بلکه تمامیت و کلیت سیره در مواجهه با مخالفان است.»
حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مسعود آذربایجانی در مقاله‌ای با عنوان «سبک زندگی پیامبر رحمت(ص) در ارتباط با مخالفان و بیگانگان» جمله فوق را مرقوم فرموده‌اند که بسیار منطقی است و در ابعاد مختلف الگوگیری از ایشان مؤثر و در پاسخگویی به بسیاری از شبهات در سیره معصومین راه‌گشا است.
برای دستیابی به درکی جامع از سیره نبوی لازم است که به کلیت رفتارها و اصول اساسی ایشان توجه شود. این به‌معنای تحلیل تمامی ویژگی‌ها و الگوهای رفتاری پیامبر در شرایط مختلف است. در این فرآیند، باید به‌جای تمرکز بر تک‌واقعه‌ها یا جزئیات خاص، به بررسی کلیت و اصولی که پیامبر در زندگی و تعاملات خود رعایت می‌کرد، پرداخت. همچنین، زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی که در آن پیامبر فعالیت می‌کرد، باید مد نظر قرار گیرد. تحلیل سیره به‌عنوان یک نظام یکپارچه از اصول و رفتارها، شامل بررسی چگونگی پیوستگی و سازگاری اصول پیامبر در طول زمان و در موقعیت‌های مختلف است.
لکن به نظر می‌رسد آقای آذربایجانی به این نکته کلیدی توجه نکرده‌اند و در تحلیل سیره پیامبر اکرم(ص) در مواجهه با مخالفان و بیگانگان، به یک‌جانبه‌نگری دچار شده‌اند.
سیره پیامبر اکرم(ص) در دوران زندگی ایشان، به‌ویژه در مواجهه با جنگ‌ها، صلح‌ها و سازش‌ها، به‌عنوان الگویی جامع و متوازن از حکمت و مدیریت اسلامی است. در این سیره، پیامبر(ص) با بهره‌گیری از اصول اخلاقی، حقوقی و انسانی به حل و فصل مسائل مختلف پرداختند؛
1.دفاع از حریم جامعه اسلامی: پیامبر اکرم(ص) در مواجهه با تهدیدات و حملات نظامی، به‌ویژه در جنگ‌های بدر، احد و خندق، به دفاع از جامعه اسلامی پرداختند. این جنگ‌ها در شرایطی انجام شدند که مسلمانان به‌طور جدی تحت فشار و تهدید بودند. پیامبر(ص) با هدف حفظ امنیت جامعه و جلوگیری از فساد و ظلم، وارد این نبردها شدند.
2.رعایت اصول اخلاقی در جنگ: پیامبر(ص) در جنگ‌ها به رعایت اصول اخلاقی و انسانی تأکید کردند. ایشان به عدم تعرض به غیرنظامیان، احترام به قراردادها و حقوق بشر در جنگ پایبند بودند و جنگ‌ها را تنها به‌عنوان آخرین راه‌حل در نظر می‌گرفتند.
3.سازش و صلح: در بسیاری از مواقع، پیامبر اکرم(ص) به‌دنبال صلح و سازش بودند. معاهدات صلح، نظیر صلح حدیبیه، نشان‌دهنده تمایل ایشان به حل و فصل اختلافات از طریق مذاکرات و توافق‌های مسالمت‌آمیز بود. این رویکرد به‌ویژه در مواقعی که شرایط به صلح مساعد بود، مورد استفاده قرار گرفت.
4.مدیریت اختلافات: پیامبر اکرم(ص) در مواجهه با مخالفان و بیگانگان، به مدیریت هوشمندانه اختلافات پرداختند. ایشان با استفاده از دیپلماسی، مذاکره و تعامل سازنده، به حل مسائل و اختلافات پرداخته و در مواقعی که امکان صلح وجود داشت، از آن بهره‌برداری کردند.
به‌طور کلی، سیره پیامبر اکرم(ص) الگویی از رویکرد متوازن به جنگ و صلح را ارائه می‌دهد. این سیره نشان‌دهنده تعهد ایشان به اصول اسلامی و انسانی است، به‌طوری‌که در شرایط جنگی و صلح‌آمیز، همواره به‌دنبال تحقق اهداف اسلامی و حفظ امنیت و عدالت در جامعه بودند. در شرایطی که پیامبر اکرم(ص) به این نتیجه می‌رسیدند که فرد یا گروهی معاند و مخالف به حدی است که امکان اصلاح و سازش با او وجود ندارد، سیره ایشان در مواجهه با چنین وضعیت‌هایی مقابله قاطع و منطقی بود. پیامبر(ص) در این موقعیت‌ها، از استراتژی‌های قاطع و منطقی استفاده می‌کردند. این رویکرد شامل تعیین حدود و خطوط قرمز مشخص برای کسانی بود که در برابر اصول اسلامی و اجتماعی مقاومت می‌کردند. به‌عنوان مثال، در مواردی که تهدیدات جدی علیه امنیت مسلمانان وجود داشت، ایشان به اقدامات دفاعی و استراتژیک مبادرت می‌ورزیدند.
در سوره مبارکه انبیاء آیه 107 ایشان را «رحمت برای عالمیان» توصیف نموده‌است: « وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ» لکن این بدان معنا نیست که رویکرد ایشان همیشه ملاطفت و رحمت بوده است بلکه ایشان در مواجهه با کفار بسیار با قاطعیت رفتار می‌نمودند. «مُحَمَّدٌ رَسُولُ ٱللَّهِ وَٱلَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی ٱلْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ»(فتح 29) در این آیه شریفه، حتی مواجهه شدید و محکم برابر مخالفان، بر رحمت نسبت به مؤمنان مقدم شده‌است.
عنوان «رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ» به ابعاد مختلف رحمت و مهربانی پیامبر(ص) اشاره دارد و مفهوم گسترده‌ای در خود نهفته دارد. رحمت به‌معنای شفقت و مهربانی عمیق است که گاه بنا بر ضرورت، شامل غضب نیز می‌شود. به‌عبارت دیگر، حتی زمانی که خداوند نسبت به بنده خود غضب می‌ورزد، این غضب نیز از سر رحمت و برای هدایت و اصلاح است، همان‌طور که غضب یک پدر نسبت به فرزند یا معلم نسبت به شاگرد، برای تربیت و خیر آنهاست.
آیه شریفه «لَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»(سوره ممتحنه آیه 8) بر اهمیت رعایت عدالت و نیکی در تعاملات انسانی، حتی با کسانی که اختلاف دینی دارند، تأکید می‌کند و به مسلمانان یادآوری می‌کند که این اصول باید در هر شرایطی رعایت شود؛ لکن عدالت به‌معنای یکسان رفتار کردن با همه نیست بلکه به‌معنای رعایت حقوق و منصفانه رفتار کردن بر اساس وضعیت و نیازهای فردی است. این مفهوم می‌تواند شامل اعمال عطوفت و مهربانی یا حتی سخت‌گیری بر اساس شرایط خاص باشد. به‌عبارتی دیگر، عدالت در این آیه به‌معنای رعایت اصول انسانی و حقوق دیگران است. در شرایطی که انصاف و نیازهای انسانی ایجاب کند، ممکن است نیاز به رفتار سخت‌گیرانه یا تند باشد، اما در هر صورت مواجهه باید بر اساس معیارهای انصاف و عدالت انجام شود.
بنابراین دقت در عبارات و توجه همه جانبه به سیره معصومین(ع) و بزرگان دینی، راه برون رفت از یک‌جانبه‌نگری و ارائه یک الگوی کامل رفتاری است.
