رحا مدیا | حسین حیدری
شانزدهمین اجلاسیه مجمع عمومی جامعه مدرسین با موضوع «هوش‌مصنوعی؛ فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارها» با حضور اساتید سطوح عالی و خارج حوزه‌های علمیه و با قرائت پیام آیت‌الله‌العظمی نوری‌همدانی، در سالن اجتماعات مدرسه عالی دارالشفاء برگزار شد.
آیت‌الله حسینی بوشهری به‌عنوان سخنران اصلی جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی، دبیر علمی این اجلاسیه و حجت‌الاسلام والمسلمین سلیمانی اردهالی، رئیس مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این اجلاسیه سخنرانی کردند. متن پیش رو منعکس کننده پیام حضرت آیت‌الله نوری‌همدانی و سخنرانی آیت‌الله حسینی‌بوشهری است.
حضرت آیت‌الله نوری‌همدانی با صدور پیامی به مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ضمن بیان اینکه در عصر حاضر شاهد تحول بی‌سابقه در عرصه دانش و فناوری هستیم، اظهار داشت: نقش هوش‌مصنوعی در ارائه راهکارهای نوین در تمامی علوم، از جمله علوم دینی غیرقابل‌انکار است.
متن کامل این پیام بدین شرح است:
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَی سیدنا وَ نَبِیِّنَا أَبِی الْقَاسِمِ المصطفی مُحَمَّد و علی أهلِ بیته الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ سیَّما بَقیَّهَ اللهِ فِی الأرَضین. با سلام و تحیت به آن مجمع محترم و با عرض ادب به پیشگاه حضرت بقیه الله الأعظم «عجل الله تعالی فرجه‌الشریف» در عصر حاضر، شاهد تحول بی‌سابقه در عرصه دانش و فناوری هستیم که تأثیرات آن به‌سرعت در تمامی حوزه‌های علمی و فرهنگی مشاهده می‌شود. یکی از این تحولات بنیادین، پیشرفت چشمگیر در حوزه هوش‌مصنوعی است؛ دانشی که اکنون نه‌تنها به یکی از محورهای اصلی توسعه جهانی بدل شده، بلکه نقش آن در تحلیل داده‌ها، تسهیل پژوهش‌ها، و ارائه راهکارهای نوین در تمامی علوم، از جمله علوم دینی، غیرقابل‌انکار است. با نگاهی به آموزه‌های قرآنی، در می‌یابیم که استفاده از ابزارهای نوین برای فهم بهتر آیات و تعمیق دانش دینی، در راستای تحقق هدف خلافت انسان بر زمین قرار دارد: «وَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ و ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِنْهُ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون». همچنین، کلام گهربار اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز ما را به بهره‌گیری از ابزارهای نوین و اندیشیدن در مسیر حل مسائل ترغیب می‌کند؛ امیرالمؤمنین امیر مؤمنان علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «الْعَقْلُ رَأْسُ الْعِلْمِ، وَالْفِکْرُ رَأْسُ الْعَقْلِ» عقل اساس علم است و تفکر، اساس عقل. لذا هوش‌مصنوعی را می‌توان ابزاری دانست که با سازماندهی و بهره‌گیری هوشمندانه از انبوه اطلاعات موجود، می‌تواند پژوهشگران را در مسیر تفکر و اندیشه عمیق‌تر یاری رساند. این فناوری، با تحلیل دقیق داده‌ها، استخراج الگوها، و تسهیل فرآیندهای تحقیقاتی، پژوهشگر را از صرف زمان‌بر فعالیت‌های غیرضروری بی‌نیاز کرده و او را در رسیدن به بصیرتی بالاتر یاری می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، هوش‌مصنوعی، دستیار اندیشمند است و نه جایگزین تفکر او. اگر ما به‌عنوان حاملان میراث وحی و عالمان علوم اسلامی از این فرصت استفاده نکنیم، ممکن است در آینده‌ای نزدیک با چالش‌هایی جدی روبه‌رو شویم. نسل جدید که در دنیای فناوری غوطه‌ور است، انتظار دارد که علوم دینی نیز با زبان زمانه پاسخ‌گوی نیازهایشان باشد. همچنین، نهادهای علمی و پژوهشی در جهان، با بهره گیری از این فناوری، در حال گسترش تحقیقات خود هستند و غفلت ما می‌تواند منجر به فاصله گرفتن علوم دینی از جریان جهانی دانش شود. ضروری است که امروز، هر یک از ما با درک اهمیت و ضرورت این فناوری، به یادگیری و به‌کارگیری هوش‌مصنوعی در حوزه تخصصی خود بپردازیم؛ ابزارهای هوشمند می‌توانند یاری‌گر ما در تبلیغ، تحقیق، تدریس، و حتی استنباط‌های دقیق‌تر از متون دینی باشند. اکنون، زمان آن فرا رسیده است که به‌عنوان طلایه‌داران دانش اسلامی، قدمی مؤثر در این مسیر برداریم و نقش خود را در شکل‌دهی آینده‌ای مبتنی بر دانش و بصیرت ایفا کنیم. با ورود به این عرصه و آشنایی با توانمندی‌های هوش‌مصنوعی، می‌توانید دریچه‌ای نوین به روی علم و دین بگشایید. این یک ضرورت علمی و رسالتی دینی است که برای پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه، باید هرچه سریع‌تر به آن توجه کنیم. آینده، متعلق به کسانی است که علم امروز را به خدمت اهداف متعالی درآورند. حوزه علمیه باید توجه به فقه معاصر داشته‌باشد و به‌دنبال تحول و پاسخ‌گو بودن باشد و با در نظر گرفتن سیره عالمان بزرگ ما و میراث گذشتگان مسیر تحولی که با شتاب در حال انجام است را پی‌بگیرد و معتقدم کسانی که در این عرصه گام برمی‌دارند باید از نظر فقاهت در سطح بسیار بالا باشند. تحول در حوزه ناظر به این موضوع نیست که ما میراث گذشتگان را کم‌رنگ کنیم و یا اینکه کُتبی جایگزین کنیم که از حیث محتوا در سطح پایین‌تری باشد. بلکه باید محققان و فقها بنشینند در همان چهارچوب و سطح فقه جواهری و مسیر شریف العلماء و سعید العلماء و شیخ انصاری و بلکه در سطح بالاتری نسبت به مسائل روز پاسخ‌گو باشند. و تأکید می‌کنم که نظرات حوزه علمیه باید آن گونه باشد که در تاریخ، بعد قرن‌ها جوری قضاوت شود که این دوره از زمان در عصر انقلاب اسلامی بوده که بنیان‌گذارش یک فقیه کامل بوده و امروز نیز در رأس یک فقیه دیگری است و انشاءالله ادامه خواهد داشت. امروز حوزه علمیه قم نسبت به گذشته وظایف سنگین‌تری دارد و باید مجهز تر باشد، در پایان لازم می‌دانم تذکر دیگری را به اساتید محترم عرض کنم و آن هم رسالت اصلی روحانیت است، ما در مقابل حوادث کشور و جهان اسلام مسئولیت داریم، امروز یک اسلام دیگری در حال ارائه است که خشونت و افراطی‌گری در آن موج می‌زند و اثری از اسلام رحمانی در آن یافت نمی‌شود که باید برای ارائه اسلام محمدی که اهل‌بیت عصمت و طهارت برای ما بیان نمودند تلاش نماییم.
آیت‌الله سید هاشم حسینی‌بوشهری، با تأکید بر لزوم آشنایی طلاب و حوزویان با دانش هوش‌مصنوعی از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی، اظهار داشت: حوزه علمیه لازم است که از ظرفیت هوش‌مصنوعی در زمینه‌های مختلف آموزشی، پژوهشی و تبلیغی استفاده کند.
آیت‌الله بوشهری با اشاره به کارکردها و مزایای هوش‌مصنوعی در عرصه‌های مختلف زندگی، ابزار داشت: حوزه‌های علمیه باید جلوتر از زمان حرکت و برای افق‌های آینده و تأثیرگذاری و هدایت جامعه با استفاده از فناوری روز برنامه‌ریزی کنند. رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با تأکید بر نقش دانشمندان در ورود به لایه‌های عمیق فناوری هوش‌مصنوعی، تصریح‌کرد: نباید در استفاده از هوش‌مصنوعی تنها مصرف‌کننده بود و نیز در مواجهه با این فناوری نباید غافل‌گیر شویم؛ باید در این زمینه داده‌های مناسبی به هوش‌مصنوعی داده شود تا نتایج درستی به مخاطبان ارائه کند.
آیت‌الله حسینی‌بوشهری در پایان با اشاره به چالش‌های اخلاقی استفاده از هوش‌مصنوعی که نسل جوان و جامعه اسلامی را تهدید می‌کند، خاطرنشان کرد: باید قوانین و مقررات مناسبی برای هوش‌مصنوعی تدوین شود و چارچوب معینی برای استفاده بهینه از این فناوری جدید فراهم شود.
نکاتی در خصوص نقش حوزه‌های علمیه در خصوص هوش‌مصنوعی
هوش‌مصنوعی پدیده‌ای نوظهوری است که با پشت‌سر گذاشتن مراحل جنینی خود، به‌عنوان بزرگ‌ترین اختراعات بشری، تحولاتی شگرف در تعاملات بشری ایجاد کرده است. امروزه برخی کشورها از جمله آمریکا صدرنشین استفاده بهینه از این فناوری در حال تحول هستند و عمده کشورهایی که در رتبه اول تا دهم قرار دارند نیز اهدافی همسو با آمریکا دارند. اما کشور ما در بسیاری از شاخص‌های هوش‌مصنوعی در ابعاد ملی و بین‌المللی وضعیت مناسبی ندارد.
به همین دلیل مدت‌هاست که رهبر معظم انقلاب در خصوص هوش مصنوعی تذکراتی راهبردی داده‌اند. معظم له در 26 آبان 1400 از «هوش‌مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند که: «باید کاری کنیم که ما در دنیا حداقل در [بین] ده کشور اوّل در مورد هوش‌مصنوعی قرار بگیریم که امروز نیستیم».
اخیراً نیز در 6 شهریورماه 1403 در نخستین دیدار هیئت دولت چهاردهم چنین فرمودند که: «در مسأله هوش‌مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست؛ این فنّاوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد؛ آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوّع این فنّاوری هوش‌مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش‌مصنوعی که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش‌مصنوعی استفاده‌کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده‌کنید!… خودتان باید برسید به فنّاوری‌های عمیق و ژرف این مسئله و لایه‌های زیرساختی هوش‌مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید. آن کسانی که مسئول این مسائل هستند انشاءالله اینها را دنبال کنند.»
با توجه به دغدغه‌های دلسوزانه رهبر معظم رهبری مدضله‌العالی و روند روبه‌رشد هوش‌مصنوعی، حوزه‌های علمیه باید نقش‌آفرینی خود در سامان‌دهی هوش‌مصنوعی را شناسایی و تقویت کنند، تعامل فعال با ظرفیت‌های هوش‌مصنوعی را در نظر داشته و متناسب به نیازهای جامعه بشری، مرزهای دانشی هوش‌مصنوعی را بر اساس مبانی اسلام ناب گسترش دهند.
مهم‌ترین نکته‌ای که حوزویان باید در خصوص هوش‌مصنوعی در نظر داشته‌باشند این است که برای تقویت لایه‌های زیرساختی و ابعاد فنی هوش‌مصنوعی گام‌های خوبی توسط نیروهای خبره دانشگاهی برداشته شده که البته باید بیشتر تقویت شوند، اما یکی از مهم‌ترین خلأ‌هایی که در این خصوص وجود دارد و حوزویان باید توجه ویژه‌ای به آن داشته‌باشند، مبانی فلسفی هوش‌مصنوعی است.
با توجه به اینکه کشورهای غربی بر اساس مبانی فلسفی تمدن غرب، هوش مصنوعی مورد نظرشان را ترسیم کرده‌اند، نتیجتاً خروجی چنین هوشی در قلمروهای علمی مختلف، به‌نوعی در خدمت مقوله‌هایی از جمله سکولاریسم، لیبرالیسم، اومانیسم و پوزیتیویسم قرار می‌گیرند. به‌بیان‌دیگر اگر بر اساس مبانی فلسفی غرب، دین هیچ نقشی در زندگی بشری ندارد و یا قائل به انسان‌محوری هستند، هوش‌مصنوعی موردنظر آنها نمی‌تواند خروجی داشته‌باشد که در خدمت دین و خداباوری و خدامحوری قرار گیرد و اگر در این عرصه خروجی خاصی داشته‌باشد بسیار سطحی است.
بنابراین یکی از مهم‌ترین وظایفی که حوزویان در قبال هوش مصنوعی دارند این است که بر اساس آموزه‌های اسلام سیاسی مبانی فلسفی هوش‌مصنوعی را ارائه بدهند.
اگر رهبر معظم انقلاب این مطالبه را دارند که باید در عرصه هوش‌مصنوعی کاری کنیم تا جزء ده کشور اوّل بشویم، بدون‌تردید آن هوش مصنوعی مدنظر معظم‌له هست که بر پایه‌های مستحکم مبانی فلسفی اسلامی بنا نهاده شود. حوزه انقلابی رحا مدیا
درواقع عقبه فلسفی، ادبیات حِکمی، چارچوب‌های نظری، ترسیم مباحث اخلاقی، حقوقی، فقهی، تربیتی، فرهنگی و اجتماعی هوش‌مصنوعی، مسائلی هستند که باید متناسب با اسناد بالادستی و اقتضائات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی توسط حوزویان ترسیم و تأمین شوند.
