به گزارش رحا، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی‌روشن، مدرس حوزه علمیه، خطبه کوفه حضرت زینب(س) را «یکی از تابلوهای درخشان نهضت اباعبدالله(ع)» توصیف کرد و گفت: «در کنار شجاعت و وفاداری یاران امام، بُعد روشنگری و تبیین ماجرا توسط اهل‌بیت بود که نهضت عاشورا را ماندگار کرد. خطبه‌های حضرت زینب(س) در کوفه و شام و خطبه امام سجاد(ع) در شام، ضامن بقای خون شهدا شدند.»
خطبه‌ای کوتاه، اما کوبنده
به گفته غلامی‌روشن، خطبه کوفه با وجود اختصار، از قوی‌ترین و اثرگذارترین سخنرانی‌های تاریخ اسلام است. «حضرت زینب(س) با صراحت و شدتی کم‌نظیر، مردم را به خاطر عهدشکنی و ترک یاری امام سرزنش می‌کنند و جایگاه واقعی امام حسین(ع) را برای آنان تبیین می‌فرمایند. هشدارهای ایشان درباره عاقبت خیانت، در حقیقت احیای دوباره حماسه عاشورا در دل کوفه بود.»
ویژگی‌های زبانی و ادبی
رویکرد کلی این خطبه، انتقادی و احتجاجی است. خطیب از ترکیبی از نثر و شعر، تشبیهات قرآنی، استعاره‌های تصویری و فصاحت ویژه بهره می‌گیرد. غلامی‌روشن به نمونه‌هایی از این بلاغت اشاره می‌کند: «حضرت می‌فرمایند: إِنَّمَا مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً و یا در فرازی دیگر استعاره می‌آورند: کَفِضَّةٍ عَلَى مَلْحُودَةٍ. جملات «فَابْکُوا کَثِیراً وَاضْحَکُوا قَلِیلًا» و «ضُرِبَت عَلَيهِم الذِّلَّةُ وَالمَسكَنَةُ» نیز از اقتباس‌های قرآنی پرمعنا در خطبه است.»
به گفته وی، خطبه به لحاظ ساختار از جملات کوتاه و ساده تا ترکیب‌های پیچیده بهره می‌برد و همین تنوع، پیوندی همزمان عاطفی و منطقی با مخاطب ایجاد می‌کند.
ساختار و محتوای خطبه
خطبه کوفه با خطاب مستقیم و تند آغاز می‌شود: «یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ، یَا أَهْلَ الْخَتْلِ وَالْغَدْرِ وَالْخَذْلِ». پس از آن، حضرت نفرینی کوبنده به کار می‌برند: «أَلَا فَلَا رَقَأَتِ الْعَبْرَةُ وَلَا هَدَأَتِ الزَّفْرَةُ». در ادامه، با آوردن تشبیهات قرآنی، مردم را به یاد وعده‌های الهی و عاقبت خیانتکاران می‌اندازند.
در بخش دیگری، حضرت جایگاه امام حسین(ع) را با عباراتی چون «سلیل خاتم النبوة»، «معدن الرسالة» و «سید شباب اهل الجنة» توصیف کرده و با یادآوری صفات رهبری ایشان، عمق فاجعه را گوشزد می‌کنند. همچنین با اشاره به سرنوشت قوم عاد، نسبت به عذاب الهی هشدار می‌دهند.
خطبه با ابیاتی به پایان می‌رسد که در آن پیامبر(ص) در روز قیامت از مردم درباره ظلم به اهل‌بیت(ع) بازخواست می‌کنند و بر اسارت و شهادت خاندان خود تأکید دارند: «مِنْهُمْ أُسَارَى وَمِنْهُمْ ضُرِّجُوا بِدَمٍ».
صحنه‌ای فراموش‌نشدنی
این خطبه در برابر قصر امارت کوفه، در حضور کاروان اسرا و در شرایطی ایراد شد که خطیب با اندوهی عظیم، خشم مقدس و عزت نفس بی‌نظیر، در عین اسارت، بر افکار و احساسات مردم چیره شد. غلامی‌روشن تأکید می‌کند که «تأثیر کوتاه‌مدت این خطبه، ایجاد شوک و احساس شرم در بخشی از مردم بود و در بلندمدت، الگویی شد برای سخنرانی‌های افشاگرانه و ظلم‌ستیز در طول تاریخ.
