رحا مدیا | آزاده ابراهیمی فخاری
سالها پیش، یکی از دوستانم تصمیم گرفت به باشگاهی برای کوهنوردی بپیوندد؛ باشگاهی که نامش زبانزد بود و برنامههایی ماجراجویانه برای عاشقان طبیعت و قلههای سر به فلک کشیده برگزار میکرد. روزی که بالاخره ثبتنام کرد، لبریز از شوق و اشتیاق بود، گویی افقهای تازهای از آزادی و رهایی را پیش روی خود میدید. اما پس از اولین کوهنوردی رسمی، نگاهش به این سفر دگرگون شد. در آن سفر، او دریافت که قوانین دقیقی بر باشگاه حکمفرماست؛ قوانین و مقرراتی که از همه اعضا، نظم و انضباطی خاص میطلبید. از استفاده از تجهیزات ویژه گرفته تا پیروی از دستورالعملهای سرپرست و رعایت دقیق زمان حرکت و استراحت. این چارچوبها چنان محکم بود که حتی کوچکترین تخلفی میتوانست به جریمه و شاید اخراج از برنامه منجر شود. او که با رؤیای آزادی در دامان طبیعت پا به این مسیر گذاشته بود، از این قید و بندها متعجب و کمی آزرده به نظر میرسید.
اما بعد از چندین برنامه کوهنوردی، روزی به من گفت: «حالا فهمیدم که این قوانین و سختگیریها صرفاً برای محدودیت نیست؛ اینها برای این است که بتوانیم همگی به سلامت به قله برسیم و با همان طراوت از طبیعت بازگردیم.» این تجربه به او آموخت که گاهی ورود به یک مسیر، آزادی آغازین را بههمراه دارد؛ اما در مسیر پیشرفت، پایبندی به قوانین است که تضمینکننده موفقیت و رشد واقعی خواهد بود.
مثال بالا هر انسان منطقی و هر عقل سلیمی را اقناع میکند؛ ولی جای تعجب است که کسانی مثل هادی سروش در مسألهای مشابه در حوزه دین، دچار کج فهمی شده و اظهار میدارد که قرآن، از جمله در آیه «لا اکراه فی الدین»، به وضوح هرگونه اجبار در پذیرش دین را رد میکند. وی همچنین، به پیماننامه پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهوسلم با یهودیان مدینه اشاره میکنند که در آن به آزادی دینی اقلیتها احترام گذاشته شده است. در پایان، این سؤال را مطرح میکند که اگر اصلِ انتخاب دین اختیاری است، چگونه دینداری اجباری است؟
در پاسخ باید گفت؛ مشابه آنچه در مثال فوق بیان شد؛ بین آزادی اولیه در پذیرش یا عدم پذیرش دین و الزام به رعایت احکام در صورت پذیرش دین، باید تفکیک قائل شد. یک فرد میتواند آزادانه دین را انتخاب کند، اما پس از پذیرش، به قواعد و الزامات آن دین متعهد میشود.
پیماننامهی پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهوسلم با اهل مدینه بر اساس اصل هم زیستی و نظم اجتماعی بین مسلمانان و گروههای غیرمسلمان تدوین شدهاست و به آنها آزادی دینی در چهارچوب قوانین مدینه میدهد. اما این پیمان برای حفظ امنیت و انسجام جامعه نیز تعهداتی را بر عهدهی افراد میگذارد. بنابراین، آزادی دین در این پیمان، بهمعنای آزادی در سلب هرگونه مسئولیت یا تعهد اجتماعی نیست و ارتباط مستقیم با مباحث حق انتخاب یا اجبار در دینداری ندارد.