رحا مدیا | دکتر آزاده ابراهیمی فخاری
دقت در تفسیر متون دینی، به ویژه قرآن کریم، امری ضروری است چرا که فهم صحیح آیات الهی نه‌تنها راهگشای حقیقت‌های دینی است بلکه ضامن صحت باورها و اعمال مسلمانان است. هرگونه تفسیر سطحی می‌تواند سبب انحراف از مسیر مستقیم آموزه‌های قرآن و اهل‌بیت شود.
هادی سروش در یادداشتی با تأکید بر اهمیت انعکاس چهره رحمانی پیامبر اکرم(ص) به ارائه تفسیری از آیه 29 سوره مبارکه فتح و توجیه انتساب عبارت «أَشِدّاءُ عَلَى الكُفّارِ» می‌پردازد. وی مدعی است در آیه «مُحَمَّدٌ رَسولُ اللَّهِ وَالَّذينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الكُفّارِ رُحَماءُ بَينَهُم» دو نکته مهم وجود دارد: اول، معرفی پیامبر به‌عنوان رسول رحمت، همان‌طور که در آیه «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» آمده است. پیامبر تنها به‌عنوان پیامبر رحمت شناخته می‌شود. دوم، ویژگی یاران پیامبر که در برخورد با کافران معاند سختگیر و در میان خود مهربان هستند. به عقیده او این آیه تأکید دارد بر شدت در برابر دشمنان اسلام بدون برابری آن با رحمت پیامبر و یارانش.
در نقد این دیدگاه که «واو» در عبارت «وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ» استینافیه (به معنای جدایی دو جمله) باشد نه واو عاطفه، باید گفت، این آیه شریفه، پیامبر و یارانش را به‌عنوان گروهی متحد و با ویژگی‌های مشترک معرفی می‌کند. «واو» در این آیه به‌عنوان عطف است و نشان‌دهنده پیوستگی میان پیامبر و یارانش است. فضای سوره فتح بر پیروزی و اقتدار مسلمانان تأکید دارد و این پیوستگی را در قالب شدت در برابر دشمنان و رحمت در میان خود نشان می‌دهد. دیدگاه استینافیه که تنها یاران پیامبر را دارای ویژگی‌های شدت می‌داند، با سیاق آیه و رفتار پیامبر در مقابله با دشمنان سازگار نیست.
حتی اگر «واو» در آیه «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ…» استینافیه باشد و صفات یاران پیامبر به‌طور مستقل بیان شود، باید توجه داشت که پیامبر اکرم(ص) خود مرشد و مربی این ویژگی‌ها برای یارانش بوده است. ویژگی‌هایی چون شدت در برابر کافران و محبت به مؤمنان تحت هدایت رسول خدا(ص) در ایشان شکل گرفته است. بنابراین، مسلمانان باید از این یاران پیامبر الگو گرفته و در صفات نیکوی آنان مانند اتحاد، اقتدار و محبت به مؤمنان، خود را شبیه آن‌ها کنند. این تأسی باعث پیروی از سیره پیامبر و ایجاد جامعه‌ای متحد و مقتدر خواهد شد.
علاوه بر مباحث نحوی، شواهد تاریخی نیز نشان می‌دهد که پیامبر اکرم(ص) در مواردی که کافران در موضع دشمنی، تهدید یا تجاوز علیه مسلمانان قرار داشتند، خود دارای شدت و استحکام در برابر آنان بود. از جمله می‌توان به نبردهایی مانند بدر، احد و احزاب اشاره کرد، که در آن‌ها پیامبر اکرم نه تنها فرماندهی نبرد را برعهده داشت، بلکه با قاطعیت و شدت در برابر دشمنان کافر ایستاد و به دفاع از جامعه اسلامی پرداخت. این موارد به روشنی نشان می‌دهد که «شدت» در برابر کافران تنها به یاران پیامبر محدود نبوده، بلکه خود ایشان نیز در مواقع لازم از این ویژگی برخوردار بوده‌اند.
نویسنده استدلال کرده است که پیامبر به عنوان «رحمة للعالمین» تنها تجلی رحمت است؛ اما در واقع «رحمت» پیامبر نباید به معنای انفعال یا عدم شدت در برابر متجاوزان تفسیر شود. رحمت پیامبر به معنای هدف کلی و رویکرد عام ایشان نسبت به هدایت انسان‌هاست، اما این امر مانع از آن نمی‌شود که در مواجهه با دشمنانِ متجاوز و کافرانِ متعصب، ایشان از خود شدت نشان ندهند. در واقع، شدت پیامبر در برابر کافرانِ معاند نیز جلوه‌ای از همان رحمت عام است که هدف آن محافظت از جامعه اسلامی و دفاع از حقوق مظلومان است.
