رحا مدیا | دکتر محمد ملک‌زاده
یکی از مهمترین نقاط ضعف رژیم پهلوی، وابستگی به غرب و واگذاری امتیازات خسارت‌بار به آمریکا است. نقطه اوج این امتیازات، تصویب لایحه کاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی و سناست. این لایحه پس از برگزاری رفراندوم به‌اصطلاح انقلاب سفید و تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که هر دو با انتقادات فراوانی از سوی محافل مذهبی و در رأس آنها «امام خمینی(ره)» قرار گرفت، در مجلس طرح و در خلال آن تلاش شد موانع حقوقی و قانونی حضور نیروهای آمریکایی در ایران برداشته شده و امنیت آنان تضمین شود. این روزها که گروهی به‌دنبال سفیدشویی جنایات رژیم پهلوی هستند تلاش می‌کنند ضدیت با کاپیتولاسیون را یک مانور تبلیغاتی از سوی انقلابیون برای سیاه‌نمایی علیه رژیم پهلوی نشان داده و اجرای حق کاپیتولاسیون را همان اجرای پیمان وین معرفی کنند که در سازمان ملل به تصویب رسیده‌بود و در آن (بند 4 ماده 31: پیگیری حقوقی کشور پذیرنده در کشور فرستنده) قید شده بود که دیپلمات‌های هر کشور در صورت خطا در کشور محل خدمت جهت رسیدگی قضائی باید به کشور خودشان فرستاده شوند و بر اساس قوانین قضائی کشور خودشان محاکمه شوند.
اما در نقد این ادعا تذکر چند نکته حائز اهمیت است:
1) تعریف صحیح کاپیتولاسیون و پیشینه آن
واژه کاپیتولاسیون به‌معنای «شرط گذاشتن» است. در اصطلاح، به‌معنای سازش و تسلیم است و به قراردادهایی اطلاق می‌شود که به‌موجب آن، اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر، مشمول قوانین کشور خود می‌شوند. در واقع می‌توان کاپیتولاسیون را معاهده‌ای دانست که به‌موجب آن، بیگانگان حق هرگونه اقدامی در کشور دیگر را برای خود تحصیل می‌کنند و از حقوق و مزایای اختصاصی در زمینه‌های قضائی بهره‌مند می‌شوند. با توجه به این تعریف، کاپیتولاسیون ریشه در استعمار دارد و کشورهای استعمارگر، این قانون را به‌صورت یک‌طرفه به کشورهای ضعیف تحت سلطه تحمیل می‌کردند. مثلاً عهدنامه ترکمن‌چای که بعد از شکست ایران در جنگ ایران و روس، در زمان فتحعلی‌شاه میان نمایندگان دولت روسیه و ایران امضا شد سرآغاز برقراری کاپیتولاسیون و منشأ اصلی آن در ایران به‌شمار می‌رود و در فصل هفتم، هشتم و نهم این معاهده که به مسائل حقوقی و جزایی اتباع روسیه مربوط است، رژیم کاپیتولاسیون، به نفع روس‌ها برقرار شد. در قسمتی از فصل هشتم این قرارداد آمده است: «در صورتی که مابین اتباع روسیه قتل و جنایتی به وقوع رسد، رسیدگی و محاکمه آن راجع به مشارالیهم خواهد بود. [یعنی ایرانیان حق رسیدگی ندارند]. اگر شخصی از اتباع روس متهم به جنایتی گردد مورد مزاحمت و تعرض نخواهد گردید… مدعی‌الیه [مجرم] به قنسول روسیه تسلیم خواهد شد که به روسیه فرستاده شده در آنجا موافق قوانین سیاست شود.» پس از آن نیز برخی کشورهای استعمارگر دیگر، این امتیاز را به‌علت ضعف حکومت‌های قاجاریه در ایران برای خود به تصویب رساندند. با پیروزی انقلاب اکتبر 1917 روسیه و سقوط سلطنت تزارها و روی کار آمدن حکومت سوسیالیستی در روسیه حکومت جدید لغو کلیه امتیازات اخذ شده در ایران را اعلام‌کرد. اما چند دهه بعد از الغاء کاپیتولاسیون، محمدرضا پهلوی پس از کودتای 28 مرداد 1332 و دخالت مستقیم آمریکا در ایران، که زمینه‌ساز حضور همه جانبه نیروهای نظامی، مستشاری و سیاسی و فرهنگی این کشور در ایران شد، احیاگر مجدد آن گردید. در دی ماه 1339 «کندی» به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا برگزیده شد. چندی بعد دولت کندی پیشنهاد اعطای مصونیت به مستشاران نظامی آمریکا را به دولت امینی داد؛ اما امینی که از سابقه بد کاپیتولاسیون در ایران و ماهیت استعماری آن آگاه بود، زیر بار احیای آن نرفت. شاه که نقشی جز مجری دستورات آمریکا بودن در ایران نداشت، امینی را برکنار و اسدالله علم را در تیرماه 1341 به نخست وزیری برگزید. علم نیز پیشنهاد آمریکا را برای اعطای مصونیت به مستشاران پذیرفت.
لایحه مصونیت مستشاران و تبعه آمریکا، در سیزدهم مهرماه 1342(در زمانی که حضرت امام در زندان بودند) در کابینه علم، در مجلس شورای ملی علیه حاکمیت ملت ایران به تصویب رسید و پس از چندی که مجلس تشریفاتی سنا نیز بر آن صحّه گذارد، در زمان نخست‌وزیری منصور در بیست و یکم مهرماه 1343 دوباره در مجلس شورای ملی مورد تصویب نمایندگان شاه قرار گرفت که با واکنش صریح امام به موضوع کاپیتولاسیون مواجه شد.
2) تفاوت کاپیتولاسیون با پیمان وین
پس از معرفی ماهیت کاپیتولاسیون می‌توان تفاوت آن را با پیمان وین آشکار ساخت؛ نکته اول؛ موضوع پیمان وین هیأت‌های سیاسی است اما دولت منصور با انضمام یک لایحه هیأت‌های غیرسیاسی آمریکا در ایران (کلیه کارمندان و شهروندان آمریکا حتی مستخدمین آمریکایی) را هم شامل این مصونیت کرد. پیمان وین قبلاً در مجلس تصویب شده بود اما لایحه کاپیتولاسیون با یک ماده واحده بعد از تصویب پیمان وین به مجلس ارائه شد. حتی نمایندگان فرمایشی مجلس هم این قانون استکباری را تاب نیاوردند. از 188 نماینده فقط 74 نماینده رأی موافق و 61 نماینده رأی مخالف دادند و 52 نماینده از جمله رئیس مجلس هم در جلسه حاضر نشدند!
نکته دوم: در شرایط نابرابر، کاپیتولاسیون که از سوی کشور قوی بر ضعیف تحمیل می‌شود به‌عنوان حق توحش شناخته می‌شود. اعطای این حق به مستشاران آمریکایی در ایران در واقع تحقیر ملت ایران و پذیرش سلطه آمریکا در ایران بود.
نکته سوم: باتوجه به شرایط نابرابر ایران و آمریکا، محاکمه متخلفان آمریکایی که در ایران مرتکب جنایت می‌شدند از سوی دولت آمریکا کاملاً به شوخی شبیه بود. همچنان که با وجود ارتکاب به جنایات متعدد از سوی آمریکاییان مقیم ایران، هیچ فرد متخلف آمریکایی از سوی دولت آمریکا محاکمه نشد.
