رحا مدیا | میثم کارگریان
در آستانه ایام غم‌انگیز شهادت نبی مکرم اسلام(ص)، بازخوانی سیره حکیمانه ایشان درس‌های جاودانی برای امت اسلامی به همراه دارد. یکی از درخشان‌ترین فصل‌های زندگی سیاسی-نظامی پیامبر(ص)، پیمان صلح حدیبیه است؛ رویدادی که در نگاه اول شکست به نظر می‌رسید، اما به فرمان الهی و درایت رسول خدا، به بزرگ‌ترین پیروزی‌های اسلام تبدیل شد.
در ذی القعده سال ششم هجری، پیامبر(ص) به همراه حدود ۱۴۰۰ تن از مسلمانان، بدون سلاح و با نیت کاملاً معنوی برای انجام عمره، به سمت مکه حرکت کردند. اما مشرکان قریش مانع ورود مسلمانان به شهر شدند. پس از گفت‌وگوهای پیچیده و طولانی، دو طرف در منطقه‌ای به نام «حدیبیه» پیمان صلحی را با شرایطی خاص امضا کردند. طبق مفاد این پیمان آتش‌بس ده‌ساله بین مسلمانان و قریش برقرار می‌شد. مسلمانان باید همان سال بدون انجام عمره بازمی‌گشتند، اما می‌توانستند سال بعد برای سه روز به مکه بیایند. اگر فردی از قریش به مدینه فرار می‌کرد، مسلمانان موظف به بازگرداندن او بودند. اما اگر مسلمانی به قریش می‌پیوست، آنها موظف به بازگرداندنش نبودند. قبایل عرب آزاد بودند با هر یک از دو طرف مسلمانان یا قریش پیمان اتحاد ببندند.
در نگاه اول، این شروط به ویژه شرط سوم بسیار تحقیرآمیز و غیرمنطقی به نظر می‌رسید، تا جایی که برخی صحابه با ناراحتی واکنش نشان دادند. اما چرا حدیبیه یک فتح مبین بود؟
قرآن کریم در سوره فتح، این واقعه را «فتحاً مبیناً» نامید. با تحقق این صلح دلائل متعددی از جمله به رسمیت شناخته شدن حکومت اسلامی برای اولین بار، آزادی عمل برای تبلیغ دین در فضای آرامش پس از صلح، گسترش خیره کننده اسلام خارج از فضای جنگ، افشای چهره قریش با وجود شرط ناعادلانه استرداد، زمینه‌سازی برای فتح مکه با سست شدن پایه‌های قدرت قریش و شکستن پیمان توسط آنها، همگی حکایت از حکیمانه بودن آن آتش‌بس از سوی پیامبر اسلام و پیروزی جبهه اسلام دارند.
چه زمانی آتش‌بس در سیره نبوی مطلوب است؟
صلح حدیبیه به عنوان یک سند معتبر دینی، معیارها و اصولی را برای «موافقتنامه‌های آتش‌بس» در اسلام تبیین می‌کند. پیامبر(ص) با ارزیابی دقیق، دریافت که ادامه مقابله نظامی به قیمت نابودی هسته اصلی اسلام تمام خواهد شد. بنابراین، حفظ جان مؤمنان و کیان اسلام بر هر چیز دیگری اولویت داشت. از سویی با توجه به اینکه هدف نهایی، گسترش توحید و عدالت بود؛ پیامبر(ص) حاضر شد برای رسیدن به آن هدف بزرگ، یک عقب‌نشینی موقت و تاکتیکی را بپذیرد. به خوبی روشن شد آتش‌بس هرگز به معنای قبول ارزش‌های دشمن یا دوستی با ظالم نیست، بلکه ابزاری برای تجدید قوا، تبلیغ و تغییر موازنه قوا به نفع جبهه حق است. از همه مهم‌تر آنکه پیامبر(ص) در دوران صلح، بیکار ننشستند و از فرصت به‌دست‌آمده حداکثر استفاده را برای تقویت جبهه اسلام بردند. این نکات اساسی در صلح حدیبیه، آن را تبدیل به یک پیروزی می‌کند، اینکه عده‌ای آتش‌بس اخیر که میان ایران و دشمن متجاوز رقم خورد را به صلح حدیبیه تشبیه می‌کنند، بر اساس کدام وجه شبه است؟ باید در تحلیل و انطباق وقایع با مسلمات تاریخی سیره نبوی نسبت به پایه‌ها، ارکان و ظرف تحقق صلح دقت کافی شود.
