رحا مدیا | ابراهیم شریفی
امام خمینی(ره) به‌عنوان بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، همواره بر مسئله عدالت به‌عنوان یکی از ارکان اصلی حکومت اسلامی تأکید داشتند. گفتمان ایشان در مورد عدالت، ترکیبی از ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اخلاقی بود که ریشه در آموزه‌های اسلامی و به‌ویژه مکتب تشیع داشت. امام خمینی (ره) عدالت را امری برآمده از اصول اسلامی می‌دانست که باتکیه‌بر مردمی‌بودن حکومت، مبارزه با ظلم و تبعیض، و تأکید بر اخلاق و مسئولیت‌پذیری قادر به حل بسیاری از مشکلات امروزی و عصر ما در حوزه عدالت خواهد بود. در ابتدا تبیینی کوتاه از دیدگاه امام عظیم‌الشأن درباره اصل عدالت ارائه خواهد شد و در ادامه، با تطبیق اندیشه‌های ایشان برای چالش‌های کنونی، راهکارهای عملی ارائه خواهد شد:
امام خمینی عدالت را نه صرفاً یک مفهوم سیاسی یا اقتصادی، بلکه یک تکلیف شرعی و الهی می‌دانستند. ایشان معتقد بودند که حکومت اسلامی موظف است عدالت را در تمام عرصه‌ها اجرا کند، زیرا عدالت از اصول اساسی اسلام است. «حکومت اسلامی، حکومت عدل است؛ حکومتی است که در آن، ظلم نیست، تبعیض نیست.» (صحیفه امام، ج ۲، ص ۳۶۲)
ایشان به‌شدت بر لزوم توزیع عادلانه ثروت و مبارزه با فقر و استثمار تأکید داشتند و نظام سرمایه‌داری غرب و نظام‌های کمونیستی را به دلیل ایجاد نابرابری و ظلم مورد نقد قرار می‌دادند و معتقد بودند اقتصاد اسلامی باید بر اساس عدالت و اخلاق استوار باشد؛ از این رو می‌فرماید: «اسلام می‌خواهد که فقر از بین برود، اسلام می‌خواهد که عدالت اجتماعی باشد.» (صحیفه امام، ج 20 ص 339)
ویژگی خاصی که دیدگاه امام دارد این است که عدالت صرفاً مادی نیست، بلکه باید همراه با تهذیب نفس، اخلاق و تقوا باشد. ایشان فساد اداری، رانت‌خواری و ثروت‌اندوزی غیرمشروع را خلاف عدالت اسلامی می‌دانستند. می‌فرمود: «اگر می‌خواهید جامعه اسلامی باشد، باید مسئولان آن پاک و عادل باشند.» (صحیفه امام، ج 21 ص 99) در ادامه به راهکارهایی از زبان امام خمینی اشاره خواهد شد که جهت برون رفت از مشکلات امروزی بسیار حائز اهمیت است.
1. اقتصاد عدالت‌محور و حمایت از مستضعفان برای حل مشکل فقر
امام خمینی، اقتصاد را ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی می‌دانستند و بر این موارد تأکید داشتند که باید توزیع عادلانه ثروت (نه تمرکز ثروت در دست عده‌ای خاص) صورت گیرد؛ مبارزه با رانت‌خواری و فساد اقتصادی شود؛
اولویت‌دهی به نیازهای محرومان در سیاست‌گذاری‌ها باشد. مبتنی بر همین راهبردهای کلان امام، راهکارهایی امروزی بر حل مشکلات معاصرمان در این حوزه وجود دارد؛ از جمله:
– تقویت نظام مالیاتی پیشرفته و عادلانه (مالیات تصاعدی بر ثروتمندان)
– گسترش حمایت‌های مردمی (مانند مؤسسات خیریه مبتنی بر ارزش‌های اسلامی)
– شفافیت در بودجه‌ریزی و مقابله با فساد اداری
۲. قانون یکسان برای همه برای برون‌رفت از تبعیض
امام خمینی بر برابری همه در برابر قانون تأکید داشتند، حتی اگر مسئولان حکومتی باشند؛ لذا تأکید داشتند مسئولان نظام اسلامی، قضات باید متصف به صفت عدل باشند تا حقوق مردم، بدون تبعیض حفظ شود؛ لذا برای برون‌رفت از مشکل بی‌عدالتی و تبعیض در جامعه امروزی ما، راهکارهای ذیل پیگیری شود:
– تقویت قوه قضاییه مستقل و شفاف
– نظارت مردمی بر عملکرد دستگاه‌های قضایی
– تسریع در رسیدگی به پرونده‌های مردم خصوصاً در پرونده‌هایی که مربوط به مسئولین حاکمیتی است.
۳. حکومت خدمتگزار، نه حاکم برای برون‌رفت از مشکل بی‌اعتمادی به حکومت
امام خمینی معتقد بودند حکومت باید خدمتگزار مردم باشد، نه حاکم بر آن‌ها. تأکید بر مشارکت مردم در سرنوشت سیاسی خود هم از این سنخ است تا عنوان جمهوری اسلامی زیبنده باشد. لذا مسئولان در قبال مردم باید پاسخگو باشند. برای معاصر ما هم مبتنی بر همین رهنمود، راهکارهای ذیل عملیاتی است؛
– تقویت نهادهای نظارتی مردمی (مانند شوراهای شهر و روستا)
– شفاف‌سازی عملکرد مسئولان
– مبارزه با فساد اداری و پارتی‌بازی
۴. عدالت همراه باتقوا برای حل بحران اخلاق در اجرای عدالت
امام خمینی عدالت را بدون تهذیب نفس ممکن نمی‌دانستند؛ لذا تأکید داشتند مسئولان باید پاک و پارسا باشند و ثروت‌اندوزی و رانت‌خواری را خیانت به مردم می‌دانستند. با همین اشارات امام راحل، امروزه نیز با:
– گزینش مدیران بر اساس صلاحیت اخلاقی و تخصص
– ترویج فرهنگ قناعت و ساده‌زیستی در مسئولان
– آموزش اخلاق اسلامی در نهادهای حکومتی
از مشکلات و تبعیض‌ها دوری کنیم. باید توجه داشت امام خمینی (ره) عدالت را یک سیستم یکپارچه می‌دانستند که بدون اخلاق، مردمی‌بودن و مبارزه با فساد محقق نمی‌شود. ایشان در دیالکتیک بین قدرت و فساد معتقد بود هر قدرتی بدون تقوا به استبداد و تبعیض می‌گراید. البته امام معتقد بود عدالت بیرونی بدون عدالت درونی ناممکن است. این نگاه هم متأثر از عرفان سیاسی شیعی و هم نظریه «عدالت به‌مثابه فضیلت» بود.
علاقه‌مندان به این حوزه، می‌توانند پیام امام به روحانیون و مسئولان درباره لزوم خدمت به محرومان (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۲۸۷) و سخنرانی ایشان درباره مبارزه با فساد اقتصادی (صحیفه امام، ج ۱۰، ص ۴۵۶) را مطالعه فرمایند.
