رحا مدیا | حسین حیدری
اشاره: رهبر معظم انقلاب مدظله العالی در دیداری که اقشار مختلف بانوان به مناسبت ولادت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در 27/09/1403 با معظم‌له داشتند درباره ضرورت وجود بانوان مجتهده و تقلید زنان از آنها مطالبی بیان کردند که موردتوجه حوزویان قرار گرفت. متن پیش‌رو ضمن پرداختن به بیانات مقام معظم رهبری در موضوع اجتهاد زنان، به برخی نکات در این خصوص اشاره می‌کند.
بیانات رهبر معظم انقلاب در خصوص اجتهاد زنان:
«… در کشور قطعاً جمعیت زیادی از بانوان، در مراتب علمی، فکری، نوآوری، ابتکار، اجتهاد درخشنده‌اند؛… در حوادث بزرگ، زنان ما درخشیدند؛ در جنگ درخشیدند، در دفاع از حرم درخشیدند، در مبارزات سیاسی درخشیدند، در مراکز تحقیقاتی درخشیدند؛ در دانشگاه‌ها همین‌طور، در حوزه‌ها همین‌جور.
آن‌وقت‌ها که در حوزه‌ی علمیّه بودیم، یادم نمی‌آید که زنی به مرتبه‌ی اجتهاد فقهی رسیده باشد، [امّا] امروز خوشبختانه زن‌هایی که مجتهدند، به اجتهاد فقهی رسیده‌اند کم نیستند.
بنده حتّی معتقدم بسیاری از مسائل زنانه که موضوعش زنان هستند و مردها درست موضوع را تشخیص نمی‌دهند، باید خانم‌ها از مجتهد زن تقلید کنند.» (مقام معظم رهبری؛ 27؛09؛1403)
بیانیه جامعه الزهرا:
پیرو سخنان رهبر معظم انقلاب جامعه‌الزهرا درباره اجتهاد فقهی بانوان، اطلاعیه‌ای صادر کرد.
در این اطلاعیه آمده چنین است: «رهبر معظم انقلاب آن‌وقت‌ها که در حوزه علمیّه بودیم، یادم نمی‌آید که زنی به مرتبه اجتهاد فقهی رسیده باشد، [امّا] امروز خوشبختانه زن‌هایی که مجتهدند، به اجتهاد فقهی رسیده‌اند کم نیستند. بنده حتّی معتقدم بسیاری از مسائل زنانه که موضوعش زنان هستند و مردها درست موضوع را تشخیص نمی‌دهند، باید خانم‌ها از مجتهد زن تقلید کنند (بیانات در تاریخ ۲۷ آذر ۱۴۰۳).
در طول چهل سال از تأسیس جامعةالزهرا، بانوانی مهذب، عالمه و وارسته تربیت شدند که در عرصه‌های مختلف علمی می‌درخشند.
با توجه به درخواست‌های مکرر افراد و رسانه‌ها، در جهت معرفی بانوان مجتهده، اعلام می‌دارد از آنجا که بانوان عالمه همواره در مسیر تهذیب نفس و به‌دنبال گمنامی بودند و تمایلی به رسانه‌ای شدن نداشته‌اند، تاکنون اسامی از این بانوان اعلام نشده است.
لذا جامعه‌الزهرا پس از کسب اجازه از این بانوان عالمه فاضله و بعد از تأیید مراجع تقلید معظم و مراجع ذی‌صلاح حوزه، اسامی بانوان عالمه و مجتهده را معرفی خواهد کرد.
بیان برخی نکات و ملاحظات:
اجتهاد و مرجعیت زنان از دیرباز تاکنون مورد توجه بزرگان حوزوی بوده است و جزء مسائل مستحدثه امروزی نیست. مشهور فقها بیان کرده‌اند که ذکوریت از جمله شرایط مرجعیت است و مرجعیت عام زنان مورد وفاق بزرگان فقهی نیست. اما با توجه به این‌که زنان با موضوعات و مسائلی ارتباط دارند که تشخیص آنها برای صدور حکم فقهی از سوی خود بانوان سهل‌تر است، لذا مرجعیت آنها در چنین مسائلی معقولانه است.
برخی داده‌های تاریخی نیز گویای تحقق چنین مرجعیت هستند. به‌عنوان نمونه شیخ حر عاملی در کتاب «اَمَلُ الآمِل فی علما جَبَل عامِل» که در شرح حال برخی از دانشمندان شیعه به‌ویژه علمای جبل عامل لبنان است، از بانوانی مثل همسر شهید اول یاد می‌کند و یا فاطمه دختر شهید اول مشهور به ست المشایخ (بزرگ مشایخ) نام برده که زنی فقیه، دانشمند و پرهیزگار بود. پدرش او را می‌ستود تا آنجا که به دستور پدرش، زنانِ (منطقه جزین و جبل عامل) در مسائل فقهی به او رجوع می‌کردند. «وکان أبوها یثنی علیها و یأمر النساء بالاقتداء بها و الرجوع إلیها فی احکام الحیض و الصلاه و نحوها.» (أمل الآمل:1، 193)
امروزه نیز بسیاری از فقها مؤید این مطلب هستند. به‌عنوان نمونه حضرت آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شماره 3 رساله توضیح المسائل خود، ضمن تأکید بر مرد بودن مرجع تقلید چنین بیان می‌کنند که «جواز تقلید زنان از زن مجتهدی که هیچ مجتهدی از او اعلم نباشد بعید نیست.» (رساله توضیح المسائل آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی ص 22)
با توجه به شرایط حاکم بر حوزه‌های علمیه قبل از انقلاب، شاهد درخشش بانوانی چون مجتهده امین بوده‌ایم، قطعاً حوزه علمیه پساانقلاب خالی از بانوان مجتهده‌ای چون بانو امین نیست.
در حال حاضر بسیاری از بانوان محترمه حوزوی، مدارج علمی عالی حوزوی را طی کرده‌اند و در عرصه‌های فقهی و اصولی و سایر علوم متداول حوزوی خبره شده‌اند، برخی از آنها کرسی تدریس دروس حوزوی در سطوح عالی و حتی درس خارج فقه و اصول دارند. اما همان‌طور که در بیانیه جامعه الزهرا اشاره‌شده، چنین بانوانی تمایلی به رسانه‌ای شدن نداشته‌اند. لذا با توجه به بیانات رهبری، معرفی بانوان مجتهده امروزی برای جامعه بانوان امری ضروری است.
بنابراین در این‌که برخی بانوان شأنیت اجتهاد متجزی را دارند و بانوان محترمه می‌توانند در مورد مسائل زنانه از آنها تقلید کنند، شکی نیست. بیانات مقام معظم رهبری نیز ناظر به اجتهاد متجری بانوان است نه اجتهاد مطلق آنها و این‌که محل رجوع عوام جامعه باشند و در رتق و فتق امور عامه‌ای که مرجعیت تراز تشیع عهده‌دار آن است نقش‌آفرینی کنند.
از دیگر نکات مرتبط با این موضوع، عنایت ویژه مقام معظم رهبری به بازشناسی جایگاه والای زن در جامعه و توجه عمومی به هویت واقعی زن در تمدن اسلامی است. در زمانه‌ای که تمدن غرب نگاهی ابزاری، تجاری و غیر معقولانه نسبت به جامعه زن‌ها دارد، مقام معظم رهبری هویت واقعی زن‌ها را بازشناسی کرده و عموم مردم را متوجه جایگاه والای زن در جامعه می‌کنند.
لازم به ذکر است که تأکید مقام معظم رهبری به تقلید از مجتهدین زن دارای شرایط، در مسائل پیچیده زنانه که مردها تشخیص درستی از موضوع آن ندارند، مصداقی از اعتنا و تأکید بر فقه تخصصی در حوزه «افتاء» است.
به‌بیان‌دیگر در حوزه‌های علمیه دوشادوش اجتهاد عمومی، باید اجتهاد تخصصی نیز مورد توجه قرار بگیرد و علاوه بر تربیت فقهایی که در عرصه‌های عمومی توان اجتهاد و استنباط عالمانه دارند، باید فقهایی تربیت شوند که تمحض و تخصص در حیطه موضوعی خاصی داشته‌باشند. زیرا اگر کسی در استنباط احکام شرعی خبره باشد و ممحض در موضوعی خاص باشد، با قدرت بیشتری می‌تواند احکام شرعی آن موضوع را از ادله اربعه استنباط کند.
البته چنین نگاهی در حوزه‌های علمیه مورد توجه قرار گرفته، اما به‌دلیل کثرت موضوعات و تنوع مسائل مستحدثه، تربیت مجتهده ایی که در برخی مسائل تخصص ویژه‌ای کسب کرده‌اند، امری ضروری است و متولیان حوزه علمیه باید بیش از پیش در این راستا بسترسازی کنند.
