به گزارش رحا مدیا، حجت‌الاسلام سید احسان رفیعی علوی، رئیس دانشگاه باقرالعلوم(ع) در تبیین و بازخوانی حقوق شهروندی در نظام اسلامی بر اساس منظومه فکری رهبر انقلاب گفت: ما حقوق شهروندی را یک مفهوم بنیادین در علوم سیاسی حقوق و جامعه شناسی می‌دانیم که مجموعه‌ای از حق‌ها و تکالیف قانونی در حوزه سیاسی اجتماعی اطلاق می‌شود و در حقیقت از منشأ حقوقی و اخلاقی و فلسفی شکل می‌گیرد. اشخاص به‌جهت عضویت در نهاد سیاسی دولت یک رابطه اعتباری با دولت پیدا می‌کنند و ذیل آن رابطه‌ای که پیدا می‌کنند در حوزه سیاسی اجتماعی از حقوقی بهره می‌برند که آن حقوق و تکالیف حقوق شهروندی اشخاص را شکل می‌دهد.
وی با بیان این که رهبر انقلاب به‌جهت نظریه سیاسی، شخص اول ایده حاکمیت نظریه ولایت فقیه است، گفت: بازشناسی ایده ایشان در حوزه حقوق شهروندی به رشد حقوق شهروندی به‌شدت کمک می‌کند و این راه‌گشاست که ما متمرکز بر ایده کسی شویم که صرفاً تئوریسین فقه اسلامی نیست؛ بلکه از جهت زعامت و رهبری و به‌جهت باسط الید بودن در مقام رهبری مردم و از این جهت که مردم به‌واسطه عقد بیعت با ایشان بیعت کردند حق سیاسی مردم را اعمال کند حائز اهمیت است. در واقع نظریه یک اندیشمند صرفاً تئوریک نیست؛ بلکه سازه‌های فکری ایشان در عملیات حکمرانی لحظه به لحظه در جریان است و بازشناسی این مفهوم می‌تواند رشد فوق العاده‌ای داشته‌باشد.
علوی ادامه داد: انسان بر اساس نیازهای مادی و معنوی وارد عرصه اجتماع می‌شود و اجتماع منجر به حکومت می‌شود. به فرموده امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، مردم مجبور به این هستند که حکومتی داشته‌باشند، خواه حکومت فاسق یا برّ باشد. تأمین مهم‌ترین نیازها که سمبل آن امنیت است، در پناه حقوق شهروندی تأمین می‌شود و از این جهت حائز اهمیت است.
وی درباره عقودی که شارع وضع کرده خاطرنشان کرد: شارع، عقودی را برای تأمین نیازهای مردم تسهیل کرده؛ مثل آیه «احل الله البیع بالعقود». شارع در واقع با ترسیم این عقود به‌دنبال تأمین نیازهای مردم هست و نیازهای مردم را سامان می‌دهد. بخشی از این عقود به‌جهت تأمین نیازهای مراودات فردی افراد است.
رفیعی علوی با اشاره به اینکه عقود در فقه سیاسی حدود 24 عقد است، گفت: یکی از عقودی که در فقه سیاسی شیعه وجود دارد عقد مواطنه است. مواطنه یعنی همان شهروندی. شهروندی یکی از آثار عقد ذمه است. کسی که اهل کتاب است و با عضویت عقد ذمه حقوق شهروندی پیدا می‌کند. یکی از خصوصیات شهروندی در اسلام این است که محدود به جنسیت و قومیت نیست. هر کسی می‌تواند در ذیل حکومت اسلامی از حقوق شهروندی برخوردار باشد. شهروندی گاهی به‌واسطه ذمه یا گاهی به‌واسطه بیعت ایجاد می‌شود. قانون اساسی یکی از عقود فقه سیاسی است که ماهیت الزام‌آور و تعهدی به وجود می‌آید و حکومت وظیفه دارد، تأمین امنیت مالکیت و حقوق شخص را مورد پذیرش قرار بدهد.
وی با ذکر روایتی از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در نهج البلاغه در چرایی اهمیت و ارزشمند بودن وفای به عقود گفت: حضرت فرمود: «فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللهِ شَیْءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً، مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ و تشتت آرَائِهِمْ، مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ.» هیچ فریضه الهی نیست که الزام‌آورتر از این باشد؛ چون علی رغم تشططی که مردم در فکر دارند، همه جریان‌های انسانی یک نقطه ثقل الزام‌آور دارند و این بزرگی به وفای عهدی است که مردم نسبت به عقود دارند.
استاد حوزه و دانشگاه در تبیین بخشی از بیانات رهبر انقلاب گفت: ایشان در تعابیرشان در ذیل بحث عقد ذمه می‌فرماید از آیه شریفه به‌دست می‌آید که نه‌تنها این «اوفوا بالعقود» در عقود بخش خصوصی است؛ بلکه این وفای به عهد در اینجا هم وجود دارد. بعد ایشان می‌گوید عقودی که باعث حق شهروندی می‌شود عقد بیعت و عقد ذمه است. حق شهروندی مؤمنین از طریق حق بیعت دائر می‌شود و بعضی اهل کتاب از طریق عقد ذمه، حق شهروندی برایشان خلق می‌شود.
وی درباره عقود امانی گفت: ما یک دسته عقودی داریم که امانی هستند و زاییده امانت شرعی هستند و ولایت بر مالکیت دیگری پیدا می‌کند. عقود امانی به عقودی گفته‌می‌شود که از طریق این عقود شخص، امین در آن مال یا در آن ملکی می‌شود که در اختیارش است. البته امانت شرعی که می‌گوییم بخشی از آن بدون عقد است. به‌واسطه اینکه کسی امانت به کسی پیدا کند امین می‌شود و کسی که امین در مال کسی است تا برگرداندن این مال باید امینانه برخورد کند یعنی تصرفش به‌نحوی باشد که خود مالک اشاره و رعایت می‌کند.
این استاد دانشگاه افزود: رهبر انقلاب در کتاب «رسائل ثلاث فی الجهاد» می‌گوید این عقودی که مثل بیعت و ذمه باعث خلق حقوق شهروندی برای اشخاص در فقه می‌شود، ذیل امانت شرعی است و این از جنس امانت هست و وقتی حقی را می‌خواهیم تصویر کنیم، باید بالاترین حالتش را انجام دهیم. امین کسی است که هم نباید در مال تعدی کند و نباید تفریط و کوتاهی کند. اگر خیانت هم بکند ضامن است.
استاد علوی درباره فلسفه حقوق شهروندی از نگاه رهبر انقلاب گفت: در فلسفه حقوق شهروندی به امنیت اشاره می‌کند و همه مصادیق حق شهروندی را مورد شناسایی قرار می‌دهد و این‌ها را امانت تلقی می‌کنند.
علوی درباره پذیرش تفسیر راقی از نظر رهبر انقلاب گفت: پذیرش تفسیر رهبری بر تلقی امانت، رعایت غبطه مولّی علیه است. چیزی که امانت شد باید با رعایت غبطه باشد. یا ضرورت دارد که این تکلیفی را که بر عهده شما است در صورت تعدی و تفریط جبران کنید.
رئیس دانشگاه باقرالعلوم(ع) افزود: امانت در عقود فقه سیاسی از نظر رهبری خصوصیت دیگری دارد؛ در حقوق خصوصی می‌گوییم در امین اگر مال از بین رفت تکلیفی ندارد؛ اما در امانت در عقود سیاسی اصل بر این است اگر مال از بین رفت، این شخص امین ضامن جبران حقوق این شخص است.
گزارشگر: بابک شکورزاده
