رحا مدیا، | محمد حائری شیرازی
مولا امیرالمومنین فرمودند: «إِذَا أَمْلَقْتُمْ، فَتَاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَةِ؛ هرگاه تنگدست شدید، با صدقه با خدا تجارت کنید.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۵۸)
پیاده‌روی اربعین، تنها یک آیین عبادی یا مناسک زیارتی نیست؛ بلکه آزمایشگاهی زنده برای مشاهده عملی اصول اقتصاد اسلامی است. در این رویداد، هزاران موکب داوطلبانه در مسیر نجف تا کربلا و دیگر جاده‌های منتهی به این شهر مقدس، خدمات گسترده‌ای همچون تغذیه، اسکان، بهداشت و حتی درمان را بدون کوچک‌ترین انتظار سود مالی به زائران ارائه می‌دهند.
امسال بیش از ۳۲۰۰ موکب ایرانی در کنار ده‌ها هزار موکب عراقی فعال بوده‌اند و بیش از ۲۰۰ هزار خادم ایرانی در خدمت‌رسانی مشارکت کرده‌اند. تنها در یک سال گذشته، بیش از ۱۰۰ میلیون پرس غذای رایگان و حدود ۳۰ میلیون شب اسکان در طول ایام اربعین فراهم شده است. چنین مقیاسی از خدمت‌رسانی، بدون اتکا به ساختارهای دولتی و بودجه‌های رسمی، نشان‌دهنده ظرفیت عظیم اقتصاد داوطلبانه در جوامع اسلامی است.
منطق حاکم بر این فضا، با منطق سرمایه‌داری تفاوت بنیادین دارد. در بازار، ارزش کالا و خدمت با معیار قیمت و سود سنجیده می‌شود؛ اما در موکب‌ها، معیار اصلی «نیت» و «اخلاص» است. اینجا «اقتصاد هدیه» به معنای واقعی کلمه جریان دارد: خدمتی ارائه می‌شود، بدون آنکه الزام به بازگشت مستقیم یا معاوضه وجود داشته باشد. پذیرنده خدمت ممکن است زائری از کشوری دور باشد که دیگر هرگز میزبانش را نبیند.
چنین الگویی، همان «تجارت با خدا»ست که امیرالمؤمنین(ع) بدان سفارش کرده‌اند؛ تجارتی که بازده آن نه در ترازنامه‌های مالی، بلکه در ذخیره معنوی و رضایت الهی محاسبه می‌شود. در قرآن نیز، بارها به انفاق «فی سبیل‌الله» به‌عنوان ابزاری برای تزکیه مال و نفس و توزیع عادلانه ثروت اشاره شده است. موکب‌های اربعین، این اصل قرآنی را در مقیاسی میلیونی به نمایش می‌گذارند.
قرآن کریم بارها بر اصل انفاق فی سبیل‌الله و اثرات چندبرابری آن در دنیا و آخرت تأکید کرده است:
آیه ۲۶۱ سوره بقره:
«مَثَلُ الَّذینَ یُنفِقونَ أَموالَهُم فی سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ…»
خداوند پاداش انفاق را همانند دانه‌ای می‌داند که هفت خوشه برویاند و هر خوشه صد دانه داشته باشد؛ تمثیلی از برکت بی‌پایان بخشش.
آیه ۱۸ سوره حدید:
«إِنَّ الْمُصَّدِّقینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعَفُ لَهُمْ…»
انفاق به‌مثابه «قرض نیکو» به خداوند معرفی می‌شود که چندین برابر بازگردانده خواهد شد.
در روایات اهل‌بیت(ع) نیز خدمت‌رسانی به زائران امام حسین(ع) جایگاه ویژه‌ای دارد. روایت زیر صرفا یک نمونه از ده‌ها روایت در این زمینه است:
امام سجاد(ع): «مَنْ سَقَىٰ مُؤمِناً شَرْبَةً مِن ماءٍ سَقاهُ اللّهُ مِنَ الرَّحیقِ المَخْتوم؛ هر کس مؤمنی را سیراب کند، خداوند او را از شراب مهرشده بهشتی سیراب می‌کند.» (کافی، ج 5، ص 201)
این آیات و روایات، بنیان دینی و الهیِ همان «اقتصاد بخشش» را نشان می‌دهند که در موکب‌های اربعین تجسم یافته است؛ جایی که مال و توان فردی، نه برای سود دنیوی، بلکه برای رضای الهی هزینه می‌شود.
از منظر اقتصاد اسلامی، این تجربه دو پیام اساسی دارد: نخست، اینکه سرمایه اجتماعی حاصل از همبستگی، تعاون و اعتماد عمومی می‌تواند کارکردی معادل یا حتی برتر از سرمایه مالی داشته باشد؛ دوم، اینکه الگوی بخشش سازمان‌یافته، می‌تواند در سیاست‌گذاری عمومی به‌عنوان مکملی برای ساختارهای رسمی رفاه اجتماعی به‌کار گرفته شود.
پیاده‌روی اربعین به ما نشان می‌دهد که یک جامعه می‌تواند حول محور ارزش‌های معنوی و اخلاقی، شبکه‌ای گسترده از خدمات رایگان و داوطلبانه را شکل دهد؛ شبکه‌ای که در آن، ارزش هر اقدام نه به سود مالی، بلکه به میزان عشق، اخلاص و نیت قربت بستگی دارد. این همان نقطه‌ای است که اقتصاد اسلامی از اقتصاد صرفاً مادی‌نگر متمایز می‌شود و افقی تازه برای طراحی نظام‌های انسانی‌تر و عادلانه‌تر می‌گشاید.
