رحا مدیا | علی اسدی
بحران‌های اجتماعی نظیر بروز شرایط جنگی از پدیده‌هایی هستند که ساختارهای اجتماعی، سیاسی و روانی جوامع را در معرض انواع فشارها قرار می‌دهند؛ در این وضعیت، جریان اطلاعات و اخبار اهمیتی دوچندان می‌یابد و «اخبار نادرست» یا «شایعات» می‌توانند به ابزارهایی برای تخریب روانی آحادِ جامعه، تضعیف جبهه داخلی و حتی فروپاشی اعتماد اجتماعی بدل شوند!
از منظر منابع دینی و عقلی، انتقال ناآگاهانه یا عامدانه اخبار نادرست در این شرایط، نه تنها غیراخلاقی بلکه مصداقی از «اِفساد فِی‌الاَرض» تلقی می‌شود؛ چرا که در شرایط بحران، مردم و افکار عمومی نیازمند اطلاعات دقیق، منسجم و مبتنی بر واقعیت هستند اما شایعه‌ها به سبب فقدان منبع مشخص، اغلب مبتنی بر ترس، حدس یا اغراض سیاسی و اجتماعی‌اند.
قرآن کریم تأکید فراوانی بر راستی‌آزمایی اخبار و پرهیز از ایجاد رُعب و اضطراب در جامعه، در همه دوران‌ها و به ویژه در بحران‌های اجتماعی دارد؛ در بخشی از آیه ششم در سوره حجرات آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَة»، اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد اگر فاسقى براى شما خبرى آورد، خوب بررسى و تحقيق كنيد، مبادا در اثر نادانى به گروهى آسيب برسانيد. این آیه به وضوح و با صراحت فرمان به راستی‌آزمایی و عدم دامن زدن به شایعات داده است و اخطار می‌دهد که بی‌مبالاتی در انتقال خبر می‌تواند سبب «ظلم» شود.
همچنین باید توجه داشت که از نظر روان‌شناسیِ اجتماعی نیز، شایعه‌سازی موجب اضطراب جمعی، تضعیف اعتماد عمومی به دستگاه‌های حاکمیتی و بروز رفتارهای ناهنجار در سطح جامعه می‌شود. رفتارهایی که پس از بروز آن‌ها، قطعاً دشمنان را به طمع وا می‌دارد تا با سوء استفاده از این موقعیت، جنگ روانی علیه جامعه به راه بیاندازند. از همین جهت است که قرآن کریم در بخشی از آیه شصت در سوره احزاب، شایعه‌پراکنان را با جدیّت مورد تهدید قرار می‌دهد: «لَئِن لَّمْ يَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِم»، اگر منافقان و بیمار دلان و شايعه‌افكنان در مدينه [از كارشان] دست برندارند، به طور حتم تو را بر ضدّ آنان برمى‌انگيزيم.
طبق آموزه‌های دینی اگر شخصی آگاهانه خبر کذبی منتشر کند که منجر به زیان مالی، روانی یا اجتماعی به دیگران شود، «ضامن» است. حتی در صورت ناآگاهی، اگر در مقام انتقال اخبار دقت لازم صورت نگیرد، مکلف به «جبران» است. البته که سکوت در برابر اخبار مشکوک و شایعات و عدم باور و انتشار آن، نشانه درایت و حکمت در شرایط بحران محسوب می شود.
امروزه با گسترش رسانه‌های ارتباط جمعی و شبکه‌های اجتماعیِ مجازی، باید دقت داشت که «شایعه‌سازی» در شرایط بحرانی نظیر جنگ و… نه تنها یک آسیب جدیِ رسانه‌ای، بلکه یک تهدید امنیتی، اخلاقی و معرفتی نیز محسوب می‌شود که برای مقابله با آن، افزون بر برخورد امنیتی و حقوقی، باید فرهنگ‌سازی، افزایش سواد رسانه‌ای و نهادینه کردنِ مسئولیت‌پذیریِ فردی را نیز مورد توجه قرار داد.
