به گزارش رحا مدیا، استاد محمود فرشچیان، یکی از برجسته‌ترین نگارگران و نقاشان معاصر ایران، با خلق آثاری که تلفیقی از سنت‌های هنری ایرانی و نوآوری‌های مدرن است که نامی ماندگار در تاریخ هنر جهان به جای گذاشت. وی بنیان‌گذار سبک نوینی در مینیاتور ایرانی بود و آثارش اغلب از عرفان، مذهب شیعی، ادبیات پارسی و تخیل خلاقانه الهام گرفته شده‌اند. استاد فرشچیان در ۱۸ مرداد ۱۴۰۴ در سن ۹۵ سالگی درگذشت.
«علی‌رضا مکتب‌دار» سردبیر نشریه عربی «الآفاق» یادداشتی درباره استاد محمود فرشچیان و هنر متعهد او در خدمت دین، معنویت و دیپلماسی فرهنگی نوشت که متن این یادداشت به شرح زیر است:
هنر در فرهنگ ایرانی-اسلامی همواره جلوه‌ای از حقیقت، معنویت و جست‌وجوی کمال بوده است. در میان هنرمندان معاصر، نام محمود فرشچیان همچون خورشیدی در آسمان هنر می‌درخشد؛ هنرمندی که توانست با تلفیق سنت و نوآوری، چهره‌ای تازه به نگارگری ایرانی بدهد و آن را از مرزهای جغرافیایی فراتر برد. او نقاشی را نه صرفاً یک حرفه یا سرگرمی، بلکه نوعی عبادت می‌دانست و آثارش را در خدمت دین، ارزش‌های اسلامی و عشق به اهل بیت علیهم‌السلام خلق کرد. در حقیقت، هنر او زبان تصویری مکتب تشیع بود؛ زبانی که بدون نیاز به ترجمه، مخاطب جهانی را تحت تأثیر قرار می‌داد.
محمود فرشچیان، نگارگر بزرگ معاصر، یکی از درخشان‌ترین چهره‌های هنر ایرانی-اسلامی است که توانست با تلفیق سنت و نوآوری، نگارگری را به جایگاهی تازه برساند و آن را زبان جهانی فرهنگ شیعه سازد. او نقاشی را نه صرفاً هنری بصری، بلکه نوعی عبادت می‌دانست؛ عبادتی که در آن رنگ و خط به وسیله‌ای برای راز و نیاز با خداوند بدل می‌شد، از همین رو آثارش سرشار از معنویت، عرفان و حال‌وهوای قدسی‌اند. ویژگی اساسی هنر فرشچیان تعهد به دین و ارزش‌های معنوی بود. تابلوهایی همچون «عصر عاشورا»، «ضامن آهو»، «پنجمین روز آفرینش» و «یتیم‌نوازی علی» تصویری زنده از عشق به اهل بیت علیهم‌السلام پیش چشم مخاطب می‌گذارند. او با انتخاب موضوعات عاشورایی و مضامین قرآنی، نگارگری را به رسانه‌ای برای بیان ایمان و مظلومیت اهل بیت تبدیل کرد؛ رسانه‌ای که حتی فراتر از مرزهای جغرافیایی، دل‌های بی‌شماری را متأثر ساخت.
فرشچیان هنر خود را در خدمت اماکن مقدس نیز قرار داد و طراحی ضریح‌ها و فضاهای مذهبی را با الهام از نمادهای اسلامی و شیعی به انجام رساند. این آثار نه‌تنها جلوه‌ای از زیبایی بصری، بلکه تجلی باور و عشق او به امامان معصوم بودند. او هنر را امانتی الهی می‌دانست که باید به مردم و دین تقدیم شود و به همین دلیل بسیاری از شاهکارهایش را به موزه‌ها و حرم‌های مطهر اهدا کرد. وجه دیگر هنر او «دیپلماسی فرهنگی» بود: آثار فرشچیان در موزه‌ها و نمایشگاه‌های معتبر جهان به نمایش درآمد و تحسین گسترده‌ای برانگیخت. او بی‌آنکه نیاز به سخنرانی سیاسی داشته باشد، پیام انسانیت، عدالت و معنویت را به زبان تصویر به جهانیان معرفی کرد و نشان داد که هنر می‌تواند سفیری مؤثر برای فرهنگ ایران و مکتب تشیع باشد. بدین‌سان، فرشچیان نه‌تنها هنرمندی کم‌نظیر، بلکه الگویی برای هنرمند متعهد شد؛ الگویی که می‌آموزد هنر باید در خدمت حقیقت، ایمان و تعالی انسان باشد و چگونه ترکیب سنت و نوآوری می‌تواند هنر ایرانی-اسلامی را به زبان جهانی معنویت بدل سازد.
زندگی و مسیر هنری
محمود فرشچیان در اصفهان، خاستگاه هنر و معماری ایرانی، چشم به جهان گشود. از کودکی شیفته نقوش قالی و تزیینات مساجد بود و همان‌جا بذر عشق به رنگ و خط در وجودش کاشته شد. او در نوجوانی وارد هنرستان هنرهای زیبا شد و زیر نظر استادان برجسته، اصول طراحی، تذهیب و نگارگری را آموخت. سپس با سفر به اروپا و بازدید از موزه‌های بزرگ، افق نگاهش گسترده‌تر شد و با سنت‌های تصویری غرب آشنا گردید. این بهره‌گیری از میراث جهانی، در کنار ریشه‌های عمیق ایرانی-اسلامی، به او امکان داد تا سبکی منحصر به فرد پدید آورد.
پس از بازگشت به ایران، فعالیت‌های آموزشی و مدیریتی او در عرصه هنر آغاز شد، اما بیش از هر چیز، آثارش بودند که او را به قله رساندند. تابلوهایی چون «عصر عاشورا»، «پنجمین روز آفرینش»، «ضامن آهو» و «یتیم‌نوازی علی» نه‌تنها در حافظه هنری ایران، بلکه در وجدان جمعی شیعیان و حتی مخاطبان غیرایرانی جای گرفته‌اند.
هنر به مثابه عبادت
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیت هنری فرشچیان، نگاه عبادی او به هنر بود. او بارها تأکید کرده بود که نقاشی برایش نوعی راز و نیاز با خداوند است. وقتی قلم به دست می‌گرفت، خود را در محضر پروردگار می‌دید و رنگ‌ها را وسیله‌ای برای ستایش خالق می‌دانست. به همین دلیل، آثارش سرشار از معنویت و حال و هوای قدسی‌اند.
این نگرش عارفانه باعث شد که نقاشی در دست او از یک هنر صرفاً بصری فراتر رود و به عبادتی تصویری بدل شود؛ عبادتی که هم روح خالق اثر و هم جان بیننده را متأثر می‌سازد. به همین خاطر است که در برابر بسیاری از آثار او، مخاطب ناخودآگاه دچار حالتی روحانی می‌شود؛ حالتی که در کلام نمی‌گنجد و تنها با اشک یا سکوت می‌توان آن را بیان کرد.
ویژگی‌های هنر متعهد در آثار فرشچیان
هنر متعهد یعنی هنری که صرفاً به زیبایی ظاهری بسنده نکند، بلکه حامل پیام اخلاقی، معنوی و اجتماعی باشد. در آثار فرشچیان این ویژگی‌ها به وضوح دیده می‌شود:
پیوند با مضامین دینی و عاشورایی
برجسته‌ترین نمونه آن، تابلوی «عصر عاشورا»ست که صحنه بازگشت اسب بی‌سوار امام حسین(ع) را به تصویر می‌کشد. این اثر، بدون نمایش خونریزی یا خشونت، عمیق‌ترین مظلومیت و اندوه کربلا را منتقل می‌کند.
تجلی عشق به اهل بیت:
تابلوهای او در وصف امام رضا(ع)، امام علی(ع) و دیگر معصومین، نشان می‌دهد که چگونه ایمان و ارادت قلبی می‌تواند الهام‌بخش نقاشی شود. «ضامن آهو» حاصل نذری بود که او برای شفای دست بیمار خود به امام رضا(ع) کرد؛ اثری که امروز زینت‌بخش حرم مطهر است.
تلفیق سنت و نوآوری:
او از یکسو به اصول نگارگری ایرانی وفادار ماند؛ خطوط منحنی، ترکیب‌بندی‌های مدور و رنگ‌های لطیف. از سوی دیگر، با افزودن پویایی، عمق‌نمایی و استفاده از تکنیک‌های نو، آثاری آفرید که هم اصالت داشتند و هم معاصر بودند.
زبان جهانی:
آثار فرشچیان حتی برای کسی که با فرهنگ ایرانی و شیعی آشنا نباشد نیز قابل درک است. ترکیب رنگ‌ها، حرکت خطوط و فضای افسانه‌ای تابلوها احساسات انسانی مشترک را برمی‌انگیزند. این همان وجه «دیپلماسی هنری» در کار اوست.
هنر در خدمت مکتب اهل بیت علیهم‌السلام
فرشچیان بیش از هر چیز، هنرش را وقف معرفی و ترویج مکتب اهل بیت کرد. او می‌دانست که خط و رنگ می‌توانند همان کاری را بکنند که شعر و خطابه می‌کنند؛ انتقال پیام ایمان، عدالت و محبت.
در «یتیم‌نوازی علی»، تصویر مهربانی امام علی(ع) نسبت به کودکان بی‌پناه، به شکلی جهانی و انسانی به نمایش درآمده است.
در طراحی ضریح‌های مطهر، او تلاش کرد با استفاده از نمادها و خطوط اسلامی، فضایی بیافریند که زائر در برابر آن احساس حضور در ملکوت کند.
در «پنجمین روز آفرینش»، مراحل خلقت جهان بر اساس آیات قرآن، با زبانی تصویری و پر از رمز و راز ارائه شده است.
این آثار نشان می‌دهد که چگونه نگارگری می‌تواند رسانه‌ای برای بیان اعتقادات دینی باشد؛ رسانه‌ای که از مرز زبان عبور می‌کند و دل‌ها را مستقیم مخاطب قرار می‌دهد.
دیپلماسی هنری و فرهنگی
یکی از ابعاد مهم نقش فرشچیان در هنر معاصر ایران، کارکرد دیپلماسی فرهنگی آثار اوست. نقاشی‌هایش در موزه‌ها و نمایشگاه‌های معتبر جهان به نمایش درآمده و تحسین هنرمندان و منتقدان بین‌المللی را برانگیخته است.
هنر او نشان داد که ایران صرفاً کشوری با تاریخ کهن نیست، بلکه در روزگار معاصر نیز می‌تواند هنرمندی پرورش دهد که هم به ریشه‌های سنتی وفادار است و هم با زبان جهانی سخن می‌گوید. این پیام فرهنگی، تصویر ایران را در اذهان جهانیان ارتقا داده و پلی میان ایران و جهان ساخته است.
فرشچیان حتی بدون سخنرانی سیاسی، از طریق رنگ و نقش، ارزش‌های انسانی و دینی را معرفی کرد. او ثابت کرد که هنر می‌تواند سفیری مؤثرتر از هر دیپلمات باشد؛ سفیری که با زبان دل‌ها سخن می‌گوید.
تربیت هنرمند متعهد
یکی از دغدغه‌های همیشگی فرشچیان، آموزش نسل جوان بود. او معتقد بود که هنر اگر به ارزش‌های معنوی گره نخورد، به سطحی‌نگری و تجاری‌گری می‌انجامد. به همین دلیل، در نظام آموزشی‌ای که به نام او شکل گرفت، اصل بر تربیت هنرمند متعهد است؛ هنرمندی که علاوه بر مهارت فنی، دارای بینش دینی و اخلاقی باشد.
برگزاری جشنواره‌ها و کارگاه‌های هنری با محوریت موضوعات دینی، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست. در این رویدادها، دانشجویان و هنرمندان جوان می‌آموزند که چگونه می‌توان هنر را در خدمت ایمان و ارزش‌های ملی قرار داد. این مسیر همان چیزی است که فرشچیان در طول عمر خود پیمود و به نسل بعد منتقل کرد.
معنویت پنهان و پیدای هنر فرشچیان
در آثار او، معنویت هم به‌طور آشکار و هم در لایه‌های پنهان حضور دارد. آشکار، آنجاست که صحنه‌ای دینی یا شخصیت معصومی به تصویر کشیده می‌شود. پنهان، آنجاست که حتی در نقاشی‌هایی بدون موضوع صریح مذهبی، نوعی فضای قدسی، آرامش معنوی و رمز و راز عرفانی احساس می‌شود.
این ویژگی ریشه در جهان‌بینی هنرمند دارد. او به هنر نه به چشم ابزاری برای شهرت یا ثروت، بلکه به مثابه راهی برای تقرب به خدا می‌نگریست. همین نگاه است که آثارش را از بسیاری آثار هم‌عصران متمایز می‌کند و به آن‌ها ماندگاری می‌بخشد.
عشق به اهل بیت؛ سرچشمه خلاقیت
فرشچیان بارها گفته بود که اگر دستش بهبود یافت، تابلوی «ضامن آهو» را به یادگار خواهد کشید. این نمونه‌ای گویاست از پیوند عمیق میان عشق به امامان و خلاقیت هنری. در واقع، بسیاری از آثار جاودانه او محصول همین عشق و ارادت است.
این عشق، صرفاً احساسی شخصی نبود؛ بلکه به زبان جهانی هنر ترجمه شد و توانست میلیون‌ها نفر را با پیام اهل بیت آشنا کند. به‌ویژه در آثار عاشورایی، او توانست مظلومیت و عظمت کربلا را به گونه‌ای ترسیم کند که حتی غیرمسلمانان نیز تحت تأثیر قرار گیرند.
هنر بی‌حاشیه، هنر ماندگار
ویژگی دیگر فرشچیان، دوری از جنجال و حاشیه‌های رایج بود. او با آرامش، تمام عمر خود را صرف خلق اثر و تربیت شاگرد کرد. هرگز به دنبال فروش آثار برای ثروت‌اندوزی نبود؛ بسیاری از آثارش را به موزه‌ها و اماکن مذهبی اهدا کرد تا برای آیندگان باقی بماند.
این بی‌اعتنایی به منافع شخصی، نشانه دیگری از تعهد او به ارزش‌های معنوی است. او هنر را امانتی الهی می‌دانست که باید در خدمت مردم و دین قرار گیرد، نه کالایی برای تجارت.
بازتاب جهانی
بازتاب هنر فرشچیان در جهان شگفت‌انگیز است. بسیاری از موزه‌های معتبر جهان آثار او را در مجموعه‌های خود جای داده‌اند. منتقدان بین‌المللی او را به عنوان نقطه عطفی در تاریخ نگارگری معاصر معرفی کرده‌اند. برخی از آنان تاکید کرده‌اند که او توانسته سنت کهن ایرانی را با نیازهای روحی انسان معاصر پیوند دهد و زبانی نو بیافریند.
این بازتاب جهانی، خود نوعی دیپلماسی فرهنگی است؛ دیپلماسی‌ای که نه از رهگذر سیاست، بلکه از مسیر هنر و معنویت تحقق یافته است.
نتیجه‌گیری
محمود فرشچیان نمونه‌ای درخشان از هنرمند متعهد در روزگار معاصر است. او نقاشی را عبادت دانست، رنگ و خط را در خدمت دین و معنویت به کار گرفت، مکتب اهل بیت را با زبان تصویر معرفی کرد و پلی میان ایران و جهان ساخت.
هنر او نشان داد که نگارگری صرفاً بازمانده‌ای از گذشته نیست، بلکه می‌تواند زبانی زنده برای بیان حقیقت و ایمان در زمانه ما باشد. او الگویی است برای همه هنرمندانی که می‌خواهند هنرشان را با مسئولیت اخلاقی و معنوی همراه کنند.
اگر بپذیریم که هنر آیینه روح ملت‌هاست، آنگاه آثار فرشچیان را باید آیینه‌ای دانست که روح ایران و مکتب تشیع در آن متجلی است. او نه‌تنها هنرمندی بزرگ، بلکه سفیری فرهنگی بود که با رنگ و نور، پیام عشق، ایمان و انسانیت را به جهان رساند. / ابنا
