رحا مدیا | آزاده ابراهیمی فخاری
امام صادق(ع) به‌عنوان پیشوای ششم شیعیان، نقشی بی‌بدیل در شکل‌دهی و تقویت عقلانیت اسلامی ایفا کرد. دوران زندگی ایشان که مصادف با انتقال قدرت از امویان به عباسیان بود، فرصت مناسبی برای رشد و گسترش علوم مختلف فراهم آورد. این زمانه شاهد ظهور و توسعه مکاتب مختلف فکری و فلسفی بود که گاه با آموزه‌های اسلامی تعارض داشتند. امام صادق(ع) با بینش عمیق و علمی خود، نه‌تنها به حل چالش‌های فکری دوران خود پرداخت، بلکه پایه‌گذار مکتب فکری‌ای شد که بر اساس عقلانیت و اجتهاد در اصول دین استوار بود.
یکی از مهم‌ترین اقدامات امام صادق(ع) در این زمینه، تأسیس حوزه علمیه و تربیت هزاران شاگرد بود. شاگردانی که هر یک در حوزه‌های مختلف علمی مانند فقه، کلام، فلسفه و حتی علوم طبیعی و تجربی آموزش می‌دیدند و به‌واسطه این آموزش‌ها، علوم اسلامی گسترش یافت. در این دوره، امام‌صادق(ع) با تأکید بر استفاده از عقل به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم درک و تحلیل مسائل دینی، به شاگردان خود یادآور شد که علم و دین در تعارض با یکدیگر نیستند؛ بلکه می‌توانند مکمل هم باشند.
عقل‌گرایی امام صادق(ع) به‌ویژه در مواجهه با جریان‌های فلسفی و فکری آن زمان به‌خوبی مشهود است. او با مکاتب فلسفی مانند معتزله، جهمیه و حتی پیروان فلسفه یونان به گفت‌وگو و مناظره پرداخت. در این مناظرات، امام نه‌تنها از مبانی دین اسلام دفاع کرد، بلکه با تبیین دقیق و منطقی اصول دین، توانست بسیاری از شبهات فکری آن زمان را پاسخ دهد. این رویکرد امام صادق(ع) به وضوح نشان‌می‌دهد که عقل و منطق در اسلام جایگاه والایی دارند و می‌توان با استفاده از این ابزارها به تقویت فهم دینی و مقابله با انحرافات فکری پرداخت.
یکی از ویژگی‌های بارز مکتب امام‌صادق(ع) تأکید بر اجتهاد و تفکر مستقل است. امام با تربیت شاگردانی همچون هشام بن حکم، مفضل بن عمر و جابر بن حیان، به آنها آموزش داد که با تکیه‌بر اصول عقلانی و دینی، در مواجهه با مسائل نوظهور زمانه خود به اجتهاد بپردازند و راه‌حل‌هایی مناسب برای آن ارائه کنند. این تأکید بر اجتهاد، زمینه‌ساز شکل‌گیری تفکر فقهی پویا و متناسب با نیازهای روز شد.
بنابراین امام صادق(ع) با تأسیس مکتب عقل‌گرایی، نه‌تنها به چالش‌های فکری زمان خود پاسخ داد، بلکه پایه‌گذار تفکری شد که تا امروز در فقه، کلام و فلسفه اسلامی تأثیرگذار بوده است. این مکتب، با تأکید بر عقل و اجتهاد، به مسلمانان نشان داد که دین و علم در کنار هم می‌توانند مسیر درستی برای رشد و تعالی فردی و اجتماعی فراهم کنند.
