رحا مدیا | ابراهیم شریفی
فضای مجازی با پیچیدگی‌ها و ابعاد گوناگون خود، چالش‌های اخلاقی و حکمرانی بی‌سابقه‌ای را پیش روی جوامع قرار داده است. در ایران اسلامی، با توجه به نظام مبتنی بر ولایت فقیه، رویکرد به حکمرانی فضای مجازی نیز می‌باید با اصول و مبانی این نظریه هماهنگ باشد. این یادداشت کوتاه به بررسی چگونگی تدوین یک الگوی حکمرانی اخلاقی برای فضای مجازی، با اتکا به نظریه ولایت فقیه می‌پردازد.
نظریه ولایت فقیه، نه تنها یک نظریه سیاسی، بلکه یک چارچوب جامع برای اداره جامعه بر مبنای آموزه‌های اسلامی است. از این منظر، حکمرانی اخلاقی فضای مجازی نمی‌تواند صرفاً به ابعاد فنی یا امنیتی محدود شود، بلکه باید ابعاد ارزشی، فرهنگی و اجتماعی را در اولویت قرار دهد.
مبانی نظری حکمرانی فضای مجازی مبتنی بر اصل ولایت فقیه
- هدف‌مداری الهی: در اندیشه ولایت فقیه، هدف غایی هر حکمرانی، سعادت بشری و قرب الهی است. این اصل به معنای آن است که تمامی سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در فضای مجازی باید در راستای ارتقا اخلاق فردی و اجتماعی، ترویج فضایل و مقابله با رذایل باشد. فضای مجازی نه تنها ابزاری برای ارتباط بلکه بستری برای تربیت و تهذیب است.
- حفظ نظام و صیانت از ارزش‌ها: ولایت فقیه، وظیفه حفظ نظام اسلامی و صیانت از ارزش‌های دینی و ملی را بر عهده دارد. در فضای مجازی این به معنای مقابله با محتوای مضر، اشاعه فساد، ترویج خشونت و تفرقه‌افکنی است که می‌تواند به بنیان‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه آسیب برساند. از این رو اِعمال نظارت و فیلترینگ هوشمند در جهت حراست از این ارزش‌ها توجیه پیدا می‌کند.
- عدالت و حقوق مردم: ولایت فقیه بر عدالت و رعایت حقوق عمومی و فردی تأکید دارد. در فضای مجازی، این اصل مستلزم تضمین دسترسی عادلانه به اطلاعات سالم، حمایت از حریم خصوصی افراد، و مبارزه با بی‌عدالتی‌های دیجیتال (مانند انتشار شایعات و افترا) است. باید بستر لازم برای ابراز عقاید سازنده و مشارکت اجتماعی فراهم شود، اما نه به گونه‌ای که به حقوق دیگران تجاوز شود.
- اقتدار و مسئولیت: فقیه حاکم دارای اقتدار لازم برای اتخاذ تصمیمات مقتضی در جهت مصالح جامعه است. این اقتدار با مسئولیت‌پذیری کامل در قبال حفظ اخلاق و امنیت فضای مجازی همراه است. این مسئولیت، مستلزم وضع قوانین، نظارت بر اجرا، و پاسخگویی به مطالبات مردم در قبال چالش‌های این فضا است.
ارکان الگوی حکمرانی اخلاقی
با توجه به مبانی فوق، الگوی حکمرانی اخلاقی فضای مجازی مبتنی بر نظریه ولایت فقیه می‌تواند بر ارکان زیر استوار باشد:
- قانون‌گذاری مبتنی بر فقه: وضع قوانین و مقررات فضای مجازی باید با اصول فقه اسلامی و موازین شرعی هماهنگ باشد، با در نظر گرفتن اقتضائات روز و تحولات فناوری.
- نهادهای نظارتی کارآمد: ایجاد و تقویت نهادهایی با ساختار متناسب و برخوردار از تخصص‌های لازم (فقهی، حقوقی، فنی) برای نظارت بر محتوا و رفتارها در فضای مجازی.
- آموزش و فرهنگ‌سازی: تمرکز بر ارتقا سواد رسانه‌ای و اخلاقی کاربران از طریق آموزش‌های عمومی و تخصصی، به منظور ترویج استفاده مسئولانه و اخلاقی از فضای مجازی.
- توسعه محتوای بومی و ارزشی: حمایت از تولید محتوای فاخر، مفید و متناسب با فرهنگ اسلامی-ایرانی در فضای مجازی برای مقابله با هجمه‌های فرهنگی و ترویج سبک زندگی اسلامی.
در نهایت باید گفت حکمرانی اخلاقیِ فضای مجازی مبتنی بر ولایت فقیه، نه صرفاً یک رویکرد محدودکننده، بلکه یک دیدگاه جامع برای مدیریت و هدایت فضای مجازی در جهت سعادت و کمال انسانی است، که در آن، تکنولوژی در خدمت اخلاق و ارزش‌های الهی قرار می‌گیرد. الگوی حکمرانی اخلاقی مبتنی بر ولایت فقیه، نه تنها پاسخی بومی به بحران‌های فضای مجازی است، بلکه با تکیه بر قابلیت های فقه شیعه (اجتهاد پویا) و تلفیق دانش‌های نوین می‌تواند به الگویی جهانی برای توازن آزادی مسئولانه و امنیت اخلاقی تبدیل شود.
