رحا مدیا | یوسف پورجم؛ نویسنده و پژوهشگر حوزوی
حوزه‌های علمیه شیعه، به‌ویژه حوزه قم، نه‌تنها کانون آموزش فقه و کلام، بلکه زادگاه اندیشه‌هایی بودند که جهان را تکان دادند. این نهاد دیرپا، با تلفیق حکمت، فقه، و اخلاق جهادی، نسلی از رهبران را پرورش داد که انقلاب اسلامی را از یک جنبش داخلی به گفتمانی جهانی تبدیل کردند. اما چگونه این تحول رخ داد؟ پاسخ را باید در تبارشناسی نظام آموزشی حوزه و شخصیت‌هایی جستجو کرد که از دل این مکتب برخاستند.
از مدرسه فیضیه تا کانون انقلاب
تاریخ حوزه قم، با نام آیت‌الله حائری یزدی گره خورده‌است؛ کسی که در سال ۱۳۰۱ شمسی با تأسیس این حوزه، پایه‌های نهادی را بنا نهاد که قرار بود تبدیل به «سنگر مقاومت در برابر مدرنیته سکولار» شود. در دوران پهلوی، حوزه قم به مرکزی برای مقابله با پروژه‌های غربی‌سازی رضاخانی تبدیل شد. دروس خارج فقه، نه فقط آموزش احکام، بلکه کارگاهی برای پرورش تفکر انتقادی بود.
در دهه ۴۰ شمسی، امام‌خمینی (ره) در همین حوزه، درس «ولایت‌فقیه» را مطرح کرد؛ درسی که از حاشیه‌نشینی فقه سیاسی به متن مبارزه با استبداد شاهنشاهی کشیده شد. نظام «استاد-شاگردی» در حوزه، فضایی ایجاد می‌کرد که طلاب نه‌فقط فقه می‌آموختند، بلکه تحت‌تأثیر شخصیت استادانی چون علامه طباطبایی، به فلسفه اجتماعی اسلام مجهز می‌شدند.
از اخلاق فردی تا مسئولیت اجتماعی
نظام آموزشی حوزه‌های علمیه، سه عنصر کلیدی داشت که هویت انقلابی را می‌ساخت: ۱. فقه پویا (اجتهاد به مثابه ابزار پاسخ‌گویی به مسائل نوین). ۲. فلسفه و عرفان (تقویت بنیان‌های عقلی و معنوی برای مقابله با ایدئولوژی‌های مادی‌گرا). ۳. اخلاق جهادی (ترویج روحیه ایثار و مبارزه با ظلم).
شهید مرتضی مطهری، محصول این سه‌گانه بود. او در کتاب «علل گرایش به مادیگری»، مارکسیسم را نه با تکفیر، که با استدلال فلسفی نقد کرد و نشان داد چگونه حوزه می‌تواند اندیشه‌ورزی نقادانه را با تعهد اجتماعی ترکیب کند.
همچنین شخصیتی آیت‌الله بهشتی با طراحی «مدارس اسلامی» در آلمان پیش از انقلاب، الگویی از تربیت بین‌المللی را پایه‌گذاری کرد که در آن، طلاب غیرایرانی نیز با مفاهیمی مانند «استکبارستیزی» آشنا می‌شدند.
صدور انقلاب از طریق تربیت شخصیت‌ها
حوزه قم، تنها محدود به جغرافیای ایران نماند. شاگردان غیرایرانی امام‌خمینی (ره)، مانند شیخ محمدحسین فضل‌الله در لبنان، نشان دادند که گفتمان انقلابی حوزه، مرزها را درمی‌نوردد. این شخصیت‌ها با تکیه‌بر آموزه‌های حوزوی، جنبش‌های مقاومت را رهبری کردند و مفهوم «امت واحد اسلامی» را از نظریه به عمل تبدیل نمودند.
همچنین شهید سید حسن نصرالله، دبیرکل شهید حزب‌الله لبنان، سال‌ها در حوزه نجف و قم تحصیل کرد. او در سخنرانی‌هایش همواره به تأثیرپذیری از شاگردی نزد شهید مصطفی چمران (از فرماندهان انقلابی تربیت‌شده در مکتب حضرت امام) اشاره می‌کند.
از انقلاب تا نسل جدید
امروزه، حوزه‌های علمیه با چالشی دوگانه روبه‌رو هستند: از یک‌سو باید اصالت آموزشی خود را حفظ کنند، و از سوی دیگر، به نیازهای نسل دیجیتال پاسخ دهند. بااین‌حال، ظهور شخصیت‌هایی مانند شهید رئیسی (پرورش‌یافته حوزه قم) که گفتمان عدالت‌خواهی را در سطح بین‌المللی مطرح می‌کنند، نشان‌می‌دهد این نهاد همچنان زاینده است.
همچنین باید اعتراف کرد که حوزه، با تبدیل شهادت به یک گفتمان زنده (مثل الهام‌گیری از سردار سلیمانی)، ثابت کرده که می‌تواند مفاهیم دیرینه شیعی را به زبان جهانیان ترجمه کند.
حوزه به مثابه ماشین تولید معنای انقلابی
حوزه‌های علمیه، با تبدیل «فقه» به «ایدئولوژی مبارزه» و «اخلاق» به «مسئولیت اجتماعی»، نسلی را پرورش دادند که انقلاب اسلامی را از یک رویداد تاریخی به یک الگوی زنده تبدیل کردند. این نهاد، نه‌تنها در قم، که از لبنان تا عراق و یمن، همچنان پرچم‌دار تربیت شخصیت‌هایی است که جهان را به چالش می‌کشند.
