رحا مدیا | علیرضا مکتبدار
حوزه‌های علمیه در طول تاریخ همواره به‌عنوان مراکز علمی‌ای شناخته شده‌اند که عالمان آن به دقت‌ورزی، ژرف‌نگری و نگاه انتقادی شهرت داشته‌اند. از فقیهان اصولی گرفته تا متکلمان و فیلسوفان، همگی در مسیر علم‌آموزی به مطالعه عمیق و تفکر انتقادی پایبند بوده‌اند. اما امروز، در عصر دیجیتال، با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم که نه‌تنها تهدیدی برای مطالعه عمیق به شمار می‌آید، بلکه ذهنیت پژوهشگران را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
بحران خواندن عمیق در عصر دیجیتال
دستگاه‌های دیجیتال باعث شده‌اند که بیش از هر زمان دیگری در تاریخ، بخوانیم؛ اما نوع خواندن ما تغییر کرده است. خواندن دیجیتال به تجربه‌ای سطحی، پراکنده و گذرا تبدیل شده است. متن‌های طولانی کمتر خوانده می‌شوند و مطالعه به اسکرول‌کردن، مرور سریع و نگاهی گذرا محدود شده است. این مسئله نه‌تنها بر فهم عمیق مطالب تأثیر می‌گذارد، بلکه قدرت تحلیل، استدلال و تفکر انتقادی را نیز کاهش می‌دهد.
چرا مطالعه عمیق برای طلاب ضروری است؟
1.تقویت تفکر انتقادی و توانایی تحلیل
مطالعه عمیق باعث می‌شود طلاب بتوانند مسائل را از زوایای مختلف بررسی کنند و گرفتار تحلیل‌های سطحی و تک‌بعدی نشوند. بدون این مهارت، فهم متون دینی، تاریخی و فلسفی امکان‌پذیر نخواهد بود.
2.افزایش توان استنباط و اجتهاد
اجتهاد واقعی بدون مطالعه عمیق ممکن نیست. بررسی آیات، روایات و متون فقهی نیازمند دقت بالا، تطبیق نظریات و تحلیل منطقی است. مطالعه سطحی، قدرت اجتهاد را تضعیف می‌کند و موجب برداشت‌های نادرست از متون دینی می‌شود.
3.پرورش نگاه جامع و بین‌رشته‌ای
علوم اسلامی در پیوند با فلسفه، تاریخ، جامعه‌شناسی و حتی علوم جدید معنا پیدا می‌کند. مطالعه عمیق به طلاب کمک می‌کند تا با دیدی گسترده‌تر و دقیق‌تر، معارف اسلامی را درک کنند و از افتادن در دام ساده‌سازی‌های مخرّب پرهیز نمایند.
4.حفظ جایگاه علمی حوزه‌های علمیه
اگر طلاب به دام خواندن سطحی بیفتند، قدرت علمی حوزه‌ها به‌مرور کاهش یافته و جایگاه علمی آنها دچار آسیب می‌شود. حوزه‌های علمیه در طول قرون گذشته به عمق علمی و دقت‌نظر بزرگانشان شهره بوده‌اند، نه به‌خاطر دانسته‌های سطحی و کلی‌گویی‌های گذرا.
راهکار: ریاضت مطالعاتی
در دنیایی که خواندن سطحی به یک عادت تبدیل شده، بازگشت به مطالعه عمیق نیازمند تمرین و انضباط است. همان‌طور که در مسیر سلوک معنوی ریاضت ضروری است، در مسیر رشد علمی نیز «ریاضت مطالعاتی» لازم است. این ریاضت شامل موارد زیر می‌شود:
-اختصاص زمان و مکان خاص برای مطالعه: بدون گوشی، بدون اینترنت، بدون حواس‌پرتی؛
-خواندن متون سنگین و تحلیلی: مثل متون اصولی، فقهی، فلسفی و تفسیری؛
-تفکر و نقد علمی: بررسی و تحلیل نظریات مختلف، مقایسه و ارزیابی انتقادی؛
-خلاصه‌نویسی و تألیف: تبدیل مطالب خوانده‌شده به متن‌های منسجم و مستدل.
طلاب حوزه‌های علمیه باید بیش از دیگران نسبت به این تهدید آگاه باشند و با اتخاذ روش‌های صحیح، از افتادن در دام مطالعه سطحی جلوگیری کنند. کسانی که دیگر نمی‌خوانند، دیگر نمی‌اندیشند، و کسانی که عمیق نمی‌خوانند، توانایی تحلیل و اجتهاد را از دست خواهند داد. اگر امروز در برابر این بحران مقاومت نکنیم، در آینده‌ای نه‌چندان دور، دیگر از حوزه‌های علمیه‌ای که به دقت‌ورزی و نگاه انتقادی شهره بودند، چیزی باقی نخواهد ماند.
