رحا مدیا | محمدرضا بابایی
حوزه‌های علمیه، به‌مثابه قلب تپنده فرهنگ دینی، قرن‌هاست که نقش مرجعیت فکری و اخلاقی را ایفا می‌کنند. اما این نهاد مقدس، امروز در میانه میدان نبردی ناپیدا گرفتار شده است، نبردی بر سر «روایت». از یک سو، جریان‌های مغرض با تحریف تاریخ و بزرگ‌نمایی خطاها، تصویری مخدوش از حوزه ترسیم می‌کنند و از سوی دیگر، برخی مدافعان کوته‌بین، با پاک‌سازی سندی‌شده تاریخ، آن را به اسطوره‌ای دست‌نیافتنی تبدیل می‌کنند. این جنگ روایت‌ها، نه تنها اعتماد عمومی را خدشه‌دار کرده، بلکه جامعه را در معرض قطبی‌سازی خطرناکی قرار داده است. اما چگونه می‌توان رد پای جریان‌های پنهان را در این روایت‌سازی‌ها شناسایی کرد؟
لایه‌های پنهان روایت‌سازی
تاریخ حوزه علمیه، آینه‌ای است که هر جریان سیاسی-فرهنگی سعی دارد تصویر خود را در آن بازتاب دهد. برای نمونه، در دهه ۱۳۶۰، برخی گفتمان‌های افراطی با تأکید یک‌جانبه بر نقش حوزه در مبارزه با استبداد، خدمات علمی هزارساله آن را به حاشیه راندند. در مقابل، امروز شاهدیم که جریان‌های معاند، با تمرکز بر موارد نادر تخلف اخلاقی در میان طلاب، کلیت نظام حوزوی را زیر سؤال می‌برند. آمارهای غیررسمی نشان می‌دهد بیشتر مطالب منفی درباره حوزه در فضای مجازی، توسط حساب‌های ناشناس با IPهای خارجی منتشر می‌شود – آماری که نقش برنامه‌ریزی شده جریان‌های برون‌مرزی را فریاد می‌زند.
رسانه‌ها، چه سنتی و چه مدرن، امروز به میدان اصلی جنگ روایت‌ها تبدیل شده‌اند. پژوهش دانشگاه اکسفورد در سال ۲۰۲۳ نشان داد که ۸۲٪ از مخاطبان، تصویر خود از نهادهای دینی را نه از طریق مطالعه مستقیم، بلکه از طریق محتوای رسانه‌ای شکل می‌دهند. اینجاست که برخی جریان‌ها با سوءاستفاده از این ضریب نفوذ، به «گزینش گزینشی واقعیت‌ها» دست می‌زنند. مثلاً در ماجرای فقه پزشکی، تنها به نظرات حاشیه‌ای یک طلبه تازه‌کار استناد می‌کنند، در حالی که صدها پژوهش علمی مراجع تراز اول در این حوزه نادیده گرفته می‌شود.
بررسی پرونده‌های تاریخی نشان می‌دهد که تغییر تصویر حوزه، گاه با اهدافی کاملاً مادی پیوند خورده است. در دهه ۱۹۹۰، یک تحقیق میدانی در لبنان افشا کرد که چگونه برخی شرکت‌های چندملیتی، با سرمایه‌گذاری روی رسانه‌ها، تلاش کردند تا فتاوای مراجع درباره تحریم کالاهای غربی را به «نگاه ضدتوسعه‌ای» حوزه نسبت دهند. این الگو امروز در قالب جنگ نرم پیچیده‌تری ادامه دارد؛ جایی که روایت‌های تحریف‌شده، ابزاری برای تضعیف اقتدار فرهنگی-اقتصادی نهادهای دینی شده‌اند.
راه برون‌رفت: شفافیت یا سکوت؟
تجربه موفق حوزه علمیه نجف در مواجهه با جنگ روایت‌ها می‌تواند الهام‌بخش باشد. زمانی که در سال ۲۰۱۴، شبکه BBC مستندی با ادعای فساد مالی در این حوزه پخش کرد، مراجع نجف به جای تکیه بر تبلیغات سنتی، با انتشار دقیق‌ترین گزارش‌های مالی سالانه و میزگردهای زنده با روزنامه‌نگاران، به شبهات پاسخ دادند. نتیجه؟ نظرسنجی سال ۲۰۱۶ نشان داد اعتماد عمومی به نجف ۴۰٪ افزایش یافت. این مثال ثابت می‌کند که «شفافیت فعالانه»، تنها پادزهر کارآمد در برابر روایت‌سازی‌های مخرب است.
بازسازی اعتماد؛ مأموریتی فراتر از حوزه
روایت‌های تحریف‌شده درباره حوزه، تنها یک مسئله داخلی نیست؛ این جنگ، آزمونی است برای تاب‌آوری جامعه در برابر مهندسی حقیقت. حل این چالش، سه گام کلیدی می‌طلبد:
۱. تأسیس نهادهای مستندسازی تاریخ شفاهی حوزه با مشارکت مورخان بی‌طرف.
۲. راه‌اندازی پلتفرم‌های دیجیتال تعاملی برای ارائه مستقیم دیدگاه‌های حوزویان بدون واسطه.
۳. آموزش سواد رسانه‌ای ویژه طلاب تا بتوانند در فضای دیجیتال به زبان روز گفتگو کنند.
آینده حوزه، نه در انزوا، که در میدان گفتگوی شجاعانه با جامعه شکل می‌گیرد. همان‌گونه که آیت‌الله بروجردی فرموده‌اند، اعتماد مردم، گنجی است که با شمشیر حق‌گویی باید آن را حفظ کرد.
