صدسالگی حوزه؛

حوزه علمیه و مهندسی ذهنیت در جامعه

در عصر حاضر با توجه به تقابل مدرنیته و انقلاب اسلامی در گسترش «فرهنگ عمومی»، حوزه علمیه برای فائق آمدن بر توسعه فرهنگی غرب، نیازمند بازنگری در الزامات «مهندسی ذهنیت ها» می‌باشد.

رحا مدیا | محمدحجت عسکری

یکی از کارکردهای نهاد حوزه، «اجماع سازی اجتماعی» برای اهداف دینی بوده است که در نتیجه این امر، انقلاب‌های اجتماعی و سیاسی عظیمی رخ داده است. قطعا انقلاب اسلامی ایران نمونه‌ای از تاثیرگذاری حوزه بر شکل‌گیری ذهنیت دینی در جامعه بوده است. بنابراین بدیهی است که چنانچه ذهنیت‌ها در یک جامعه هم‌سو با اهداف کلان و راهبردی انقلاب‌ها نباشد، باید منتظر «استحاله» آن انقلاب بود. (۱)

از این رو در عصر حاضر با توجه به تقابل مدرنیته و انقلاب اسلامی در گسترش «فرهنگ عمومی»، حوزه علمیه برای فائق آمدن بر توسعه فرهنگی غرب، نیازمند بازنگری در الزامات «مهندسی ذهنیت ها» می‌باشد. از این رو بسنده کردن به اقداماتی مانند؛ پاسخ به شبهات، بیان اعتقادات، بدون توجه به رویکرد اجتماعی و سیاسی آن، به دلیل تلقی فردی از دین و هم چنین نظام‌مند نبودن بسته دینی، قطعاً کافی نیست. چرا که اینگونه اقدامات فاقد توانایی «اجماع سازی اجتماعی» می‌باشد. (۲)(۳)

از این رو مهمترین الزام حوزه برای موفقیت در «مهندسی ذهنیت ها»، «تغییر ادبیات فردگرایانه از فقه» و توجه به «فقه الاجتماع» است. چرا که تحقق حقیقی دین، «فرهنگ شدن» آن دین است. (۴) که به نوعی «سرایت اجتماعی» (۵) را به همراه داشته باشد.

بر این اساس، مهمترین الزامات حوزه علمیه در «تغییر ذهنیت جامعه» به این قرار است؛

۱. تبدیل موضوع شناسی عرفی، به موضوع شناسی نهاد اجتماعی

فقهی که قرار است ذهنیات را جهت‌دهی کند، «موضوعات» استنباط حکم شرعی اش را صرفاً از «عرف» نمی‌گیرد، بلکه به «نهاد اجتماعی» برای استنباط نیز توجه دارد. برای مثال فقیه امروزه باید در تعیین حکم وام های بانکی، به مکتب سرمایه‌داری در غرب که به شکل «نهاد اجتماعی» حاضر گشته است، نیز توجه داشته باشد. (۶) در واقع امروزه با «ساده انگاری» «پدیده ها» در جامعه، نمی‌توان «ذهنیت عمومی» را تغییر داد، بلکه باید به عمق دار بودن جریان های اجتماعی و فرهنگی توجه داشت.

۲.توجه توأمان به مبانی نظری دینی و ایجاد الگوی کنش دینی در جامعه

فقیه امروز در فقه الاجتماع، علاوه بر فهم انسان یا «جامعه محقق» در پی فهم انسان یا «جامعه مطلوب» نیز می‌باشد. توضیح بیشتر این که در عصر کنونی که نظام اسلامی استقرار یافته است، فقیه صرفاً مسائل و احکام را کشف نمی‌کند، بلکه برای اجرای آن نیز تدبیر می‌کند، و «الگوی کنش انسان و جامعه »را طراحی می‌کند. در واقع حوزه علمیه برای نیل جامعه به کنش دینی، باید ساز و کاری ایجاد کند تا مسائل دینی تبدیل به «مسئله فراگیر» (۷) در جامعه شود.

۳. توجه به نظریه خطابات قانونیه در فقه الاجتماع

رویکرد «خطابات قانونیه» که نظریه بدیعی از امام راحل در علم اصول بود، مکلف را به جای فرد، «جامعه» می‌پندارد، از این رو برای تعلیق حکم شرعی به نوع روابط میان فردی و جامعه نیز توجه دارد، که در این میان این امکان وجود دارد که به روابط میان احکام شرعی نیز دقت شود؛ که بر این اساس، فقیه برای صدور حکم شرعی، سلسله موضوعات و پدیده های اجتماعی را در نظر می‌گیرد، نه یک موضو‌ع خاص را. (۸) و این امر، کمک شایانی در جهت دهی «ذهنیت جامعه» می‌تواند داشته باشد.

برای نمونه، مقام معظم رهبری در اعلام موضع‌شان نسبت به کشف حجاب و بی‌حجابی، آنرا علاوه بر حرام شرعی، «حرام سیاسی» نیز تلقی کردند که ذهنیت جامعه دینی را مورد تاثیر قرار می‌دهد. (۹)

از این رو برای فهم بهتر «ترابط حوزه علمیه با ذهنیت سازی در جامعه»، پاسخ به سؤالات ذیل کمک شایانی خواهد کرد؛

۱. ظرفیت حوزه علمیه برای سیاست‌گذاری فرهنگی چیست؟

۲. رابطه عرف و فقه حکومتی چیست؟

۳. نظریه دینی ارتباطات اجتماعی چیست؟

۴. روش دینی برای کشف مسائل فرهنگی چیست؟

۵. الزامات استنباط حکم شرعی در فقه الاجتماع چیست؟

۶.ظرفیت حوزه علمیه در طراحی الگوی کنش انقلابی چیست؟

—-

۱. سخنرانی تلویزیونی مقام معظم رهبری به مناسبت سی‌ویکمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)( ۱۳۹۹/۳/۱۴)

۲.مقدمه کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی‌

۳.کتاب حکمت حکومت، آیت الله میرباقری

۴.کتاب باز سازی ساختار های فرهنگی، مهدی جمشیدی