رحا مدیا | موسی آقایاری
در یادداشتی از جناب آقای مهراب صادق‌نیا با عنوان حوزه‌های علمیه؛ از تحریم میکروفون تا هوش مصنوعی، مواجهه‌ی حوزه‌های علمیه با پدیده‌های نوین، از جمله هوش مصنوعی، با نگاهی انتقادی – و تاحدی طعن‌آلود – ترسیم شده است. در این‌جا چند نکته جهت تبیین دقیق‌تر رویکرد حوزه‌های علمیه به تحولات فناورانه، قابل ذکر است:
نخست آن‌که حوزه‌های علمیه ذاتاً نهادی سنت‌گرا نیستند، بلکه رسالت‌محور و مسئولیت‌مدارند. بدیهی است که چنین نهادهایی، به دلیل مسئولیت سنگین خود در قبال انسان، جامعه و دین، نسبت به هر پدیده‌ی نوظهوری با دقت و درنگ برخورد می‌کنند. این درنگ، نه از سر ترس، بلکه برخاسته از دغدغه‌ی فهم نسبت‌های معرفتی، اخلاقی و انسان‌شناختی تحولات جدید است.
تاریخ نیز نشان داده که حوزه‌های علمیه، پس از سنجش جوانب مختلف ابزارها و فناوری‌های نو، همواره به سمت هم‌زیستی خردمندانه با آن‌ها حرکت کرده‌اند. نمونه‌هایی چون رادیو، بلندگو، تلویزیون، اینترنت، و فضای مجازی گواهی روشن بر این فرآیند تأمل‌محور و سپس تعامل‌محور است.
در مورد هوش مصنوعی نیز همین رویکرد در حال پیگیری است. حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر نه‌تنها به گفت‌وگو با متخصصان فنی و نظری پرداخته‌اند، بلکه تلاش کرده‌اند این فناوری را از منظر فقهی، اخلاقی، کلامی و فلسفی مورد بازخوانی قرار دهند. نشست‌ها، مقالات و کارگروه‌های پژوهشی متعددی در این‌باره تشکیل شده و در حال گسترش است.
اما مهم‌تر از ورود به استفاده‌های کاربردی از هوش مصنوعی، آن است که حوزه در پی تحلیل و بازشناسی مبادی و مبانی معرفتی این فناوری است؛ امری که بسیاری از نهادهای علمی مدرن از آن غفلت کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، نسبت میان اراده‌ی انسانی و تصمیم‌های ماشینی، یا تأثیر این فناوری بر مفهوم مرجعیت معرفتی و اخلاقی از جمله پرسش‌هایی است که نمی‌توان با استقبال صرف یا کارکردگرایی ساده‌انگارانه از آن گذشت.
واقعیت آن است که هوش مصنوعی، افزون بر توانمندی‌های فناورانه، حامل نوعی جهان‌بینی پنهان نیز هست. از این‌رو، هر نوع تعامل عمیق و پایدار با آن، نیازمند بازخوانی فلسفی و الهیاتی دقیق است؛ و این مسئولیت تاریخی حوزه‌های علمیه است، نه ضعف یا تأخر آن‌ها.
بنابراین؛ یادآور می‌شوم که همان‌طور که بلندگو، چاپ، اینترنت و رسانه‌های جمعی، پس از بررسی و تبیین، در خدمت اهداف فرهنگی و تبلیغی حوزه قرار گرفتند، هوش مصنوعی نیز در آینده نه‌چندان دور، بخشی از ابزارهای تمدن‌ساز حوزه‌های علمیه خواهد بود؛ اما با تفاوتی مهم: همراه با تفقه، تعقل و حکمت.
