رحا مدیا | محمدرضا آتشین صدف
محمد بن محمد بن نعمان، ملقب به شیخ مفید، یکی از شخصیت‌های بی‌بدیل تاریخ تشیع در قرون چهارم و پنجم (۳۳۶ یا ۳۳۸-۴۱۳ ق) شناخته می‌شود. آثار و اندیشه‌های او تأثیر شگرفی بر توسعه و تعمیق معارف اهل‌بیت(ع) داشته و همچنین بر روش‌شناسی علمی حوزه‌های علمیه به ویژه در فقه و کلام.
شیخ مفید؛ عالمی روزآمد
شیخ مفید با تسلط بی‌نظیر خود بر علوم گوناگون از کلام و فقه گرفته تا تاریخ و علوم قرآنی و… نشان داد که دانش دین، باید در پاسخ به تحولات زمانه همواره پیشرو باشد. او به شایستگی توانست پاسخ‌گویی به مسائل جدید را با برگزیدن شیوه‌های علمی و استدلالی متناسب با نیازهای عصر خود بر پایه‌ی منابع وحیانی محقق کند.
نمونه‌هایی از به‌روز بودن شیخ مفید
1.پاسخ به پرسش‌های روز و مورد نیاز جامعه
شیخ مفید با نگاهی عمیق و تحلیلی، به مسائل فقهی و کلامی معاصر خود در اقصی نقاط عالم اسلام پاسخ می‌داد و از آرای منطقی و عقلانی نیز برای تبیین دیدگاه‌های دینی استفاده می‌کرد. «اگر در نیشابور یا بلخ یا هرات یا طوس که اقصی نقاط دنیای اسلام نسبت به بغدادِ آن روز بود، چند نفر شیعه زندگی می‌کردند و سؤال فقهی یا کلامی داشتند، «شیخ مفید» آنان را از بغداد هدایت و راهنمایی می‌کرد.»(۱)
همچنین دوره‌ی شیخ مفید همزمان بود با دوره‌ی غیبت کبرای امام زمان؛ دوره‌ای که به‌طور طبیعی می‌تواند سبب تحیّر و سردرگمی شیعیان شده باشد؛ لذا می‌بینیم که ایشان ۳۳ کتاب در باب امامت و به‌طور ویژه ۱۰ کتاب در باب امام مهدی(عج) و مجموعه‌ی مباحث غیبت می‌نویسند که این امر نشان می‌دهد که این موضوع از اهم مباحث کلامی دوره‌ی وی بوده که ذهن مردم را به خودش مشغول داشته و ضمناً از مهم‌ترین مباحث منازعات عقیدتی بین شیعه و سنی بوده است.(۲)
2.تدوین متون علمی تازه
او با نگارش آثاری متنوع در زمینه‌های فقهی، اصولی، کلامی تاریخی و… نقش مهمی در پیشرفت علمی حوزه‌های شیعی ایفا کرد؛ کتاب‌هایی مانند المقنعه در فقه، التذکره در اصول، اوائل المقالات در کلام، الارشاد در تاریخ زندگی اهل‌بیت(ع) و… که سرشار از معارف وحیانی و عقلانی و تاریخی است گواهی بر این گزاره است.
3.مواجهه‌ی فعال با دیگر مکاتب فکری
شیخ مفید در مباحث علمی، به مطالعه و نگارش در دایره‌ی دیدگاه‌های شیعی اکتفا نمی‌کرد؛ بلکه چالش‌های زمان و زمانه‌ی خود را کشف می‌کرد و تحلیل می‌کرد و به آنها واکنش متناسب و به‌هنگام نشان می‌داد؛ از این‌رو به نقد و بررسی افکار مکاتب دیگر می‌پرداخت و از شیعیان در برابر آسیب‌های فکری معارض صیانت می‌کرد. شهر بغداد در آن زمان یکی از مراکز علمی مهم بود، آکنده بود از فقها و متکلمان از مذاهب مختلف، به ویژه اهل تسنن. پیروان این مذاهب در مجامع عمومی و گاه در حضور خلیفه، بحث و مناظره می‌کردند. شیخ مفید عالم مبرز و سخنوری بود که با بیان رسا و منطق محکم خود در تمام موارد بر همگان غلبه می‌کرد.
لزوم به‌روز بودن حوزه‌ها در عصر حاضر
بیانات اخیر مقام معظم رهبری، مبنی بر ضرورت به‌روز بودن حوزه‌های علمیه، تأکیدی است بر نیاز به تحول و نوآوری در علوم دینی با توجه به اقتضائات زمان و نیازهای جامعه‌ی اسلامی. ایشان در این زمینه چند موضوع را بیان فرموده‌اند که شایسته و بایسته است حوزه‌های علمیه به آنها بیش از پیش توجه کنند:
- حوزه‌های علمیه احتیاج به تحول دارند؛
- اینکه حوزه، خود را از لوازم حاکمیت دینی برکنار بدارد این نامعقول است؛ چرا که خداوند پیامبر(ص) را برای حاکمیت دین فرستاده است؛
- چون حوزه موظف است جامعه را هدایت کند و جامعه هم دائماً در حال پیشرفت است، پس حوزه بایستی خود را به‌روز کند؛
- حوزه‌ی علمیه از لوازم حاکمیت دینی است. حوزه‌های علمیه باید به‌روز و پاسخگوی مسائل جدید باشند؛
- حوزه‌های علمیه باید در مورد نحوه‌ی حکمرانی و پدیده‌های جدید و مختلفی همچون مسائل پولی و اقتصادی و رمزارزها نظر بدهند. دین درباره‌ی همه‌ی این مسائل، فکر، راهنمایی و منطق و سرمشق دارد؛ باید این سرمشق را پیدا کرد و روی آن کار کرد.(۳)
شیخ مفید با نگرش عمیق خویش به تحولات زمانه و کنش‌های علمی و عملی مناسب با تحولات آن، می‌تواند الگوی مناسبی برای حوزه‌های علمیه‌ی امروز جهت پیمودن مسیر رسیدن به قله باشد.
مآخذ:
(۱)بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی ۱۳/۹/۱۳۷۴
(۲)بررسی تعامل فکری و سیاسی شیخ مفید با حاکمان آل بویه، سیده لیلا تقوی سنگدهی، بهرام امانی چاکلی، پژوهش‌نامه تاریخ، شماره 27 دوره 7 تابستان 1391، ص ۷
(۳)بیانات در دیدار با جمعی از اعضای جامعة الزهراء ۳۰/۸/۱۴۰۳
