رحامدیا | حجت الاسلام سید عبدالله هاشمی، استاد و پژوهشگر حوزه
عصمت طبق معنای مشهور متکلمان عدلیه، به معنای لطف الهی است که به دنبال آن انگیزه‌ای برای ترک طاعت و ارتکاب معصیت وجود ندارد؛ بااینکه قدرت بر انجام معصیت و ترک طاعت وجود دارد! محقق گرگانی در کتاب تعریفات گفته است: «عصمت ملکه اجتناب معاصی است در حالی که قدرت بر انجام آن وجود دارد.» حضرت آیت الله سبحانی این دیدگاه را صحیح دانسته و تعریف مشهور را سبب عصمت می‌داند.
به نظر می‌رسد این تعریف از عصمت نیز ناقص است؛ چرا که عصمت دارای مراتب مختلفی است. برخی از این مراتب ارتباطی به معصیت و طاعت ندارد. به عنوان نمونه عصمت پیامبر در تلقی و دریافت وحی و ابلاغ آن یا عصمت پیامبر در تطبیق شریعت و یا عصمت پیامبر در عمل به شریعت الهی هیچ ارتباطی با ملکه انجام طاعات و ترک گناهان ندارد.
پیرامون رابطه عصمت و اختیار این توهم مطرح است که معصوم در ترک معصیت بی‌اختیار است؛ زین رو مجبور است که مطیع باشد. از طرف دیگر این تلقی وجود دارد که تمام عصمت برخاسته از اختیار معصوم است. باتوجه به توضیحی که درباره معنای عصمت بیان شد روشن می‌شود،این دو برداشت نادرست است. دیدگاه درست میانه این دو قرار دارد. بخشی از از مراتب عصمت برخاسته از اختیار معصوم است.او می‌تواند خلاف فرمان خدا رفتار کند اما مخالفت نمی‌کند.
بنابراین عصمت به ویژگی گفته می‌شود که در برخی از مراتب آن ،اراده و اختیار معصوم نقش دارد و در برخی از مراتب، لطف ویژه و عنایت خاص خداوند است و حتی پیامبر و معصوم نیز در دارا بودن این مرتبه از عصمت نقش ارادی ندارند.
خداوند، برای رساندن دین به مردم باید از پیام خود مراقبت کند و اجازه تصرف شیطان در دریافت وحی را ندهد؛ چرا که با تصرف شیطان غرض خدای متعال از دین محقق نمی‌شود. در این مرتبه اراده پیامبر برای محافظت از محتوای وحی نقش تام ندارد بلکه فرشتگان مخصوصی از محتوای وحی و انتقال آن به قلب پیامبر مراقبت می‌کنند و از این رهگذر عصمت حاصل می‌شود. طبق این معنا عصمت تنها به حوزه رفتارهای ارادی و اختیاری معصوم اختصاص پیدا نمی‌کند بلکه فراتر از اعمال و رفتار عصمت محقق می‌شود.
اینکه معصوم در تلقی وحی و دریافت پیام الهی خطا نکند برخاسته از اراده او نیست، بلکه مراقبت شدید و موهبت الهی برای سلامت وحی است. پیامبر در این مرتبه نقش قابلی دارد اما نسبت به افعال، عصمت برخاسته از اختیار است و پیامبر نقش فاعلی دارد.
عصمت پیامبر از امور منفره نیز نشان می‌دهد برخی از این امور خارج از اراده و اختیار اوست. مسئله طهارت مولد یا آراستگی ظاهر و عدم نقص خلقی و خلقی خارج از اراده و اختیار انسان است، اما از شئون و مراتب عصمت محسوب می‌شود.
نتیجه اینکه برخی از مراتب عصمت برخاسته از اختیار و اراده معصوم است و برخی از مراتب عصمت موهبت الهی است و برخاستی از اراده و اختیار نیست.
