به گزارش رحا مدیا، محمدرضا پاریاب، پژوهشگر حوزه سیاستگذاری به مناسبت صد سالگی حوزه علمیه در یادداشتی به موضوع «بازتاب رشد فرهنگی و اجتماعی حوزه علمیه قم در سده اخیر» پرداخت که در ذیل می‌آید.
حوزه‌های علمیه همواره نقشی اساسی در زیست اجتماعی و فرهنگی شیعیان ایفا کرده‌اند. پس از انقلاب اسلامی ایران، این نقش پررنگ‌تر و ملموس‌تر شد. مقاله حاضر به بررسی بازتاب تعامل حوزه‌های علمیه با مردم و حکومت می‌پردازد و نشان می‌دهد که این نهاد دینی چگونه توانسته در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تأثیرگذار باشد. یافته‌ها حاکی از آن است که حوزه‌ها با تقویت کنشگری سیاسی و اجتماعی خود، نه‌تنها به تعالی انقلاب کمک کرده‌اند، بلکه به پلی برای ارتباط دوسویه بین مردم و نظام تبدیل شده‌اند.
انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ نقطه عطفی در تاریخ حوزه‌های علمیه و روحانیت بود. پیش از انقلاب، روحانیت اگرچه در مسائل اجتماعی و سیاسی مشارکت داشت، اما پس از آن، این تعامل گسترده‌تر و رسمی‌تر شد. حوزه‌های علمیه به‌برکت انقلاب، نه‌تنها در پیروزی آن نقش ایفا کردند، بلکه در تثبیت و تداوم آن نیز مؤثر بودند. این رابطه دوسویه، هم به انقلاب اسلامی عمق بخشید و هم جایگاه روحانیت را ارتقا داد.
خدمات حوزه‌های علمیه به انقلاب اسلامی
۱. بازسازی اندیشه‌های دینی: روحانیت با احیای آموزه‌های حماسی اسلام و تشیع، بستر ذهنی لازم برای مبارزه با استعمار و استبداد را فراهم کرد. این بازسازی فکری، هویت اسلامی انقلاب را شکل داد.
۲. تربیت نیروهای انقلابی: در دهه‌های ۴۰ و ۵۰، این پرسش مطرح بود که آیا می‌توان با رژیم پهلوی، که از حمایت قدرت‌های خارجی برخوردار بود، مبارزه کرد؟ روحانیت با تربیت نیروهای متعهد، پاسخ مثبتی به این پرسش داد.
۳. رهبری مردمی: جریان‌های سیاسی پیش از انقلاب فاقد توانایی بسیج توده‌ها بودند، اما روحانیت با رهبری امام خمینی(ره)، حرکت‌های مردمی را ساماندهی کرد.
۴. حفظ هویت دینی انقلاب: روحانیت مانع از اختلاط انقلاب با جریان‌های چپ و راست شد و اصالت اسلامی آن را حفظ کرد.
خدمات انقلاب اسلامی به حوزه‌های علمیه
انقلاب اسلامی نیز خدمات متقابلی به حوزه‌های علمیه ارائه داد؛
-خروج از انزوا: پیش از انقلاب، دایره نفوذ روحانیت محدود به مساجد بود، اما پس از آن، این نهاد به عرصه‌های ملی و بین‌المللی وارد شد.
-عملیاتی‌شدن آموزه‌های دینی: انقلاب بستری فراهم کرد تا حوزه‌ها بتوانند آموزه‌های متروک دین را در عرصه‌های سیاست، اقتصاد و فرهنگ احیا کنند.
-تقویت جایگاه مرجعیت: نقش مراجع تقلید و روحانیت در تقویت نظام جمهوری اسلامی پررنگ‌تر شد.
گونه‌شناسی تعامل حوزه و نظام
تعامل روحانیت با حکومت در تاریخ معاصر ایران را می‌توان در پنج وضعیت بررسی کرد؛
۱. همراهی با نظام سلطنت (مشروعیت‌بخشی به حکومت).
۲. تقیه و نصیحت (رویکرد محتاطانه در برابر حکومت).
۳. جنبش‌های اصلاحی (مانند نهضت تنباکو و مشروطه).
۴. تقابل انقلابی (مانند انقلاب اسلامی).
۵. مشارکت در قدرت (نقش‌آفرینی مستقیم در حکومت).
همچنین، مداخله حوزه در سیاست در چهار عرصه تولید نظریه‌های سیاسی، تصدی مناصب حکومتی، مشارکت در رقابت‌های سیاسی، نظارت مردمی بر عملکرد نظام قابل تفکیک است.
ظرفیت‌های تعامل حوزه با مردم
۱. تفسیر دین: روحانیت به‌عنوان مفسران دین، همواره پاسخگوی شبهات و نیازهای شرعی مردم بوده‌اند.
۲. تولید فرهنگ: حوزه‌ها با ارائه فرهنگ اصیل اسلامی، در شکل‌دهی به هویت جامعه نقش داشته‌اند.
۳. مرزبانی از ارزش‌ها: روحانیت در مقابله با نفوذ فرهنگ‌های بیگانه و بدعت‌ها ایستادگی کرده‌است.
۴. خدمات اجتماعی: از کمک به مستمندان تا احیای موقوفات، روحانیت همواره پیشگام خدمت به مردم بوده‌است.
راهبردهای تعامل حوزه و نظام
مقام معظم رهبری بر جدایی‌ناپذیری حوزه و حکومت تأکید کرده‌اند. برخی راهبردهای کلیدی برای تقویت این رابطه عبارتند از:
-دغدغه‌مند کردن روحانیت نسبت به مسائل حکومتی، از جمله فقه سیاسی و حکومتی.
-ترویج اندیشه امام خمینی (ره) به‌عنوان بنیانگذار انقلاب.
-تحول در متون درسی حوزه برای پاسخگویی به نیازهای نظام.
-ورود کارشناسانه به سیاست داخلی و خارجی.
-نقش‌آفرینی در فضای مجازی برای مقابله با جنگ نرم دشمنان.
-حمایت ناصحانه از نظام، به‌گونه‌ای که نقاط قوت تقویت و نقاط ضعف اصلاح شوند.
حوزه‌های علمیه و روحانیت، هم در شکل‌گیری انقلاب اسلامی نقش داشتند و هم در استمرار آن. این نهاد با تعامل دوسویه با مردم و حکومت، نه‌تنها به ارتقای جایگاه خود کمک کرده، بلکه به بازوی فکری و فرهنگی نظام تبدیل شده‌است. تحقق راهبردهای یادشده می‌تواند این رابطه را مستحکم‌تر کند و آینده‌ای درخشان‌تر برای انقلاب اسلامی ترسیم نماید.
