به گزارش رحا مدیا، به مناسبت رویداد بزرگ همایش یکصدسالگی حوزه ابراهیم شریفی در یادداشتی به این موضوع پرداخت.
با شروع دوران مدرنیته، گمان‌ها بر این بود که دیگر چیزی با عنوان دین و دین‌داری باقی نخواهد ماند؛ تا به حدی که دین را همسان با خرافات و به‌نوعی افیون توده‌ها معرفی می‌کردند. حال در این طوفان مدرنیته، حوزه‌های علمیه بودند که نقشی محوری در دین‌داری مردم ایران و برخی دیگر از جوامع شیعه در اقصی‌نقاط جهان خصوصاً در سده اخیر داشته‌اند. این نقش‌آفرینی در ابعاد مختلفی؛ مانند حفظ عقاید دینی، مقابله با تهاجم فرهنگی غرب، بسیج اجتماعی، ارائه الگوی عملی دین‌داری، تأثیرگذاری سیاسی و… قابل‌بررسی است که به برخی از آنها به‌صورت تفصیلی پرداخته می‌شود:
حفظ و ترویج معارف اصیل اسلامی
دین‌داری مردم در طول ادوار مختلف به جهت نفوذ جریان‌های ضد دینی همچون فراماسون‌ها، کمونیست‌ها و بهائی‌ها در بدنه حکومت‌های مستبد، دچار خدشه می‌شد؛ مثلاً در دوران رضاخان و پس از آن، جریان‌های سکولار تقویت شدند و تفکرات مارکسیستی شدت گرفتند که در مقابل، حوزه‌های علمیه با این جریان‌ها مقابله کردند و از عقاید حقۀ شیعه دفاع نمودند. از سویی شخصیت والایی همچون آیت‌الله بروجردی با تقویت بنیۀ علمی حوزه، مانع نفوذ اندیشه‌های الحادی شدند و باتربیت مبلّغان، مساجد و حسینیه‌ها را به کانون‌های آموزش دینی تبدیل کردند و از سویی دیگر علامه طباطبایی با تألیف المیزان و تدریس فلسفه و تربیت شاگردان بسیاری به این قسم شبهات، پاسخ‌های عقلانی می‌دادند. فعالیت‌های علمی علامه جعفری در مناظرات با برتراند راسل یا شهید مطهری در مباحثات با روشنفکران سکولار نیز نمونه‌هایی از این تلاش‌هاست.
در برهه‌های مختلف، شاهد اهتمام حوزه‌های علمیه به نسل جوان هستیم. به طور مثال بعد از انقلاب، برخی مراجع مانند آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله صافی گلپایگانی با نوشتن رساله‌های عملیه به زبان روز با این نسل ارتباط بیشتری می‌گیرند. امروزه نیز شاهد ورود حوزه به عرصه‌های جدید علمی و پاسخ به مسائل جدید مثل پزشکی، بانکداری و فضای مجازی هستیم.
راه‌اندازی صدها پایگاه اینترنتی، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی، تولید و انتشار برنامه‌های تلویزیونی معارف دینی به زبان روز، تلاش هایی است که حوزه های علمیه برای تطبیق زندگی مدرن با دین‌داری مردم انجام داده‌اند تا در دنیای مدرن، مردم از آسیب‌های آن در امان باشند.
نمونه دیگر تأثیر حوزه‌های علمیه بر دین‌داری مردم در تأکید بر فرایض دینی است؛ مانند آموزش احکام نماز، روزه، حجاب و خمس، این اعمال را به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم تبدیل کردند. گسترش نماز جماعت در مساجد و ادارات را باید تحت‌تأثیر روحانیون دانست. در بازار سنتی ایران هم فتواهای مراجع در راستای ترویج صداقت و امانت‌داری با حکم حرمت ربا و ضرورت رعایت تجارت حلال بر رفتار اقتصادی مردم تأثیر گذاشت.
بیشترین حوزۀ تأثیر حوزه‌های علمیه در دین‌داری مردم، تأثیر بر سبک زندگی و اخلاق فردی و اجتماعی بوده است؛ ایفای نقش اساسی در احیای سنت‌های مذهبی؛ همچون عزاداری محرم، برگزاری باشکوه مراسمات معنوی شب‌های قدر و اعتکاف، برگزاری جشن‌های مذهبی مثل نیمه شعبان نقش کلیدی داشتند. حوزه با داشتن بزرگانی همچون آیت‌الله بهجت، آیت‌الله بهاءالدینی در عرصه اخلاق نیز سردمدار بوده است و با ارائه توصیه‌های اخلاقی از سوی این بزرگان، بر زندگی مردم تأثیر گذاشتند.
ایستادگی در برابر سیاست‌های ضد دینی حکومت پهلوی
حکومت پهلوی یکی از اصلی‌ترین منادیان مدرنیته و مرجعی برای دین‌زدایی بودند که از هیچ تلاشی در این زمینه دریغ نکردند؛ بارزترین آن، موضوع کشف حجاب بود که اولین مخالف آن، علما و حوزه‌های علمیه بودند؛ مانند آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی، آیت‌الله سید حسن مدرس و… که از بزرگ‌ترین مخالفان در برابر سیاست‌های ضداسلامی رضاخان به شمار می‌آمدند.
در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ نیز روحانیون با تبلیغ ارزش‌های اسلامی، در مقابل نفوذ فرهنگ غربی مقاومت کردند و تاوان سنگینی هم بابت این ایستادگی پرداخت کردند؛ خود شخصیت والای امام خمینی در سخنرانی‌های خود همواره بر خطر تهاجم فرهنگی غرب تأکید داشتند و شاگردان ایشان به تبعیت از ایشان زبان به ذمّ این ارزش‌های دین‌زدا باز می‌کردند.
ایفای نقش جدی در انقلاب از شبکه‌سازی تا تولید نظریه
به‌راستی باید مردم ایران را در انقلاب اسلامی میدان‌دار اصلی نامید و این، ممکن نبود جز از طریق روحانیت و حوزه‌های علمیه که در تبیین مبانی انقلاب و تهییج مردم و بصیرت بخشی نسبت به حاکمیتِ دین‌گریز، نقشی اساسی داشتند؛ حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه قم با تبدیل مساجد به پایگاه‌های انقلاب و با استفاده از شبکه‌های روحانیت، مردم را علیه حکومت پهلوی، بسیج کردند. قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به رهبری امام خمینی تجلی این شبکه‌سازی بود که آن را به نقطه عطفی در بیداری اسلامی مردم تبدیل کرد. در ادامه نیز، حوزه‌های علمیه با ارائه نظریه ولایت‌فقیه در واقع، الگویی برای حکومت اسلامی ارائه دادند که در دین‌داری سیاسی مردم تأثیر بسزایی گذاشت.
اگر امروزه دین‌داری در جامعه ایران نسبت به بسیاری از کشورهای اسلامی پویاتر است، بخش عمده‌ای از آن، مرهون نقش حوزه‌های علمیه خصوصاً در صدسال اخیر است؛ حوزه‌های علمیه نه‌تنها از دین‌داری مردم، حفاظت کردند، بلکه آن را به یک سبک زندگی فعال و پویا تبدیل نمودند که در تمام زوایای جامعه نفوذ دارد و توانسته است قدرت پاسخگویی به نیازهای بشر معاصر را داشته باشد که این نقش‌آفرینی، ادامه مسیر امامان معصوم(ع) و علمای سلف در حفظ و نشر دین است.
