رحامدیا | محمد حائری شیرازی
در یازدهم اسفند ۱۳۵۳، محمدرضا شاه پهلوی با اعلام تأسیس حزب رستاخیز، عضویت در آن را برای تمامی شهروندان اجباری کرد و مخالفان را ملزم به ترک کشور دانست. این اقدام که نشانه‌ای از تمرکزگرایی مطلق و حذف هرگونه تکثر سیاسی بود، با واکنش‌های گسترده‌ای مواجه شد. امام خمینی(ره)، که در تبعید نجف به‌سر می‌برد، در ۲۱ اسفند همان سال، پیامی تاریخی صادر کرد که در آن، عضویت در این حزب را «حرام» اعلام کرد. این موضع‌گیری، نه‌تنها واکنشی ضدّ اقتدارگرایی رژیم پهلوی بود، بلکه زمینه‌ای برای مشروعیت‌بخشی به نهضت انقلابی نیز فراهم کرد.
پیام امام خمینی(ره)، که ترکیبی از یک فتوا، یک بیانیه سیاسی و یک استراتژی بسیج اجتماعی بود، تأثیرات مهمی بر روند انقلاب اسلامی گذاشت. این موضع نه‌تنها استبداد پهلوی را به چالش کشید، بلکه مرزهای میان مشروعیت دینی و مشروعیت سیاسی را نیز از نو تعریف کرد. در این تحلیل، ابعاد فقهی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این پیام مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا اهمیت آن در مسیر انقلاب اسلامی روشن شود.
۱. ابعاد فقهی: مشروعیت‌زدایی از رژیم پهلوی
امام خمینی (ره) در پیام خود، با اعلام حرمت شرعی عضویت در حزب رستاخیز، رژیم پهلوی را نه‌تنها از منظر قانونی، بلکه از منظر دینی نیز نامشروع معرفی کردند. ایشان این حزب را مغایر با «مبانی اسلام» و «مصالح ملی» دانسته و همکاری با آن را «همدستی با ظلم» برشمردند. این فتوا، که در چارچوب فقه سیاسی اسلامی صادر شد، نه‌تنها به بسیج نیروهای مردمی علیه حکومت پهلوی کمک کرد، بلکه ساختار ایدئولوژیک رژیم را به‌طور بنیادین به چالش کشید.
افزون بر این، اعلام حرمت عضویت در حزب رستاخیز، یک تحول گفتمانی در مبارزات انقلابی ایجاد کرد. پیش‌تر، اعتراضات عمدتاً بر سیاست‌های سرکوبگرانه رژیم متمرکز بود، اما این فتوا باعث شد که نه‌تنها رفتارهای استبدادی حکومت، بلکه تمامی نهادهای آن نیز نامشروع تلقی شوند. این رویکرد، رژیم را در سطحی عمیق‌تر مورد تهدید قرار داد و مقدمات بی‌اعتبار شدن کلیت نظام سلطنتی را فراهم ساخت.
۲. ابعاد سیاسی: تثبیت گفتمان استبداد مطلقه و نقض قانون اساسی
از منظر سیاسی، پیام امام خمینی(ره) تأسیس حزب رستاخیز را نشانه‌ای از حاکمیت استبدادی شاه قلمداد کرد. طبق قانون اساسی مشروطه، شاه می‌بایست به آزادی‌های سیاسی و تکثر احزاب احترام می‌گذاشت، اما تأسیس یک حزب واحد و اجبار عمومی به عضویت در آن، نشان‌دهنده تمرکز یکپارچه قدرت و حذف هرگونه دموکراسی بود. این اقدام، که در امتداد سیاست‌های «انقلاب سفید» قرار داشت، نشانگر تلاش حکومت برای تحمیل ایدئولوژی رسمی و حذف نهادهای مستقل مدنی بود.
امام خمینی(ره)، ضمن نقد این سیاست، حکومت پهلوی را به‌عنوان یک نظام غیرقابل‌اصلاح توصیف کردند و بر ضرورت مقاومت مدنی تأکید ورزیدند. اما این پیام تنها به نقد رژیم پهلوی بسنده نکرد، بلکه به‌طور غیرمستقیم الگویی برای حکومت اسلامی نیز ارائه داد. ایشان تأکید کردند که مشروعیت حکومت باید بر پایه رضایت مردم و مبانی دینی استوار باشد، نه بر مبنای تحمیل و اجبار. این مفهوم، گفتمان مشروعیت اسلامی را به‌عنوان جایگزینی برای نظام سلطنتی معرفی کرد.
۳. ابعاد اجتماعی: فراخوان مقاومت در برابر ظلم
یکی از محوری‌ترین ابعاد پیام امام خمینی(ره)، تأکید بر نقش مردم در مقابله با استبداد بود. ایشان از اقشار مختلف از جمله علما، دانشگاهیان، بازاریان و کارگران خواستند که با این حزب همکاری نکنند. این دعوت، که عملاً یک راهبرد مدنی بود، زمینه‌ساز موجی از اعتراضات شد و انسجام مردم در مقابله با ظلم رژیم را تقویت کرد.
پیام امام خمینی(ره) همچنین بازتعریفی از رابطه دین و سیاست ارائه کرد. ایشان مقاومت در برابر ظلم را نه‌تنها یک وظیفه ملی، بلکه یک تکلیف شرعی دانستند و بدین ترتیب، بعد اخلاقی و دینی انقلاب را تقویت کردند. این امر، منجر به افزایش انگیزه‌های مبارزاتی و انسجام گسترده نیروهای انقلابی شد.
۴. ابعاد اقتصادی: نقد سیاست‌های وابسته‌ساز رژیم
در پیام خود، امام خمینی(ره) تنها به نقد سیاسی و اجتماعی بسنده نکردند، بلکه سیاست‌های اقتصادی شاه را نیز مورد حمله قرار دادند. ایشان رژیم پهلوی را به وابستگی شدید اقتصادی به غرب و چپاول منابع ملی متهم کردند. رشد وابستگی به درآمدهای نفتی، تضعیف تولید داخلی و گسترش فساد، همگی زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و بی‌ثباتی اقتصادی شدند.
امام خمینی(ره) همچنین بر ارتباط میان وابستگی اقتصادی و سلطه سیاسی تأکید کردند. از نگاه ایشان، کنترل بیگانگان بر اقتصاد ایران، ابزار مهمی در جهت استمرار استبداد پهلوی بود. بنابراین، مبارزه با وابستگی اقتصادی نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک پیش‌شرط برای استقلال سیاسی تلقی می‌شد.
پیامدهای راهبردی پیام امام خمینی(ره)
۱. افزایش آگاهی عمومی نسبت به استبداد رژیم: این پیام موجب افزایش درک عمومی از ماهیت استبدادی حکومت پهلوی و گسترش اعتراضات شد.
2. تضعیف مشروعیت رژیم پهلوی: اعلام حرمت عضویت در حزب رستاخیز، مشروعیت کلی نظام شاهنشاهی را با چالش اساسی مواجه کرد.
3. شکست سیاست‌های استبدادگرایانه شاه: مقاومت مردمی در برابر حزب رستاخیز، موجب ناکامی این پروژه و تسریع فروپاشی رژیم پهلوی شد.
بنابراین پیام تاریخی امام خمینی(ره) علیه حزب رستاخیز، نقطه عطفی در مسیر انقلاب اسلامی بود. این پیام، نه‌تنها موجب بسیج نیروهای انقلابی شد، بلکه رژیم پهلوی را از مشروعیت سیاسی و دینی ساقط کرد. با تأکید بر مقاومت مدنی، ضرورت استقلال اقتصادی و مشروعیت حکومت اسلامی، این پیام یکی از مهم‌ترین اسناد مبارزاتی علیه استبداد پهلوی محسوب می‌شود. ازاین‌رو، پیام امام خمینی (ره) را می‌توان یکی از مؤثرترین بیانیه‌های انقلاب اسلامی دانست که راه را برای پیروزی این نهضت عظیم هموار ساخت.
