به گزارش رحا مدیا، در آستانه فرا رسیدن اربعین حسینی، میلیون‌ها عاشق اهل‌بیت(ع) از نقاط مختلف جهان، بار دیگر عزم پیاده‌روی به سوی کربلا کرده‌اند. پدیده‌ای که فراتر از یک آیین مذهبی، به نماد جهانی مقاومت، ایثار، وحدت اسلامی و معنویت تبدیل شده است. در همین زمینه، خبرنگار خبرگزاری حوزه با خانم معصومه ظهیری استاد حوزه علمیه خواهران درباره ابعاد معرفتی، تربیتی و اجتماعی این حرکت عظیم گفت‌وگو کرده است. آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این گفت‌وگو است که از جایگاه اربعین حسینی در منابع دینی گرفته تا نقش بانوان و ظرفیت‌های جهانی این مناسک را مورد واکاوی قرار می‌دهد.
اربعین حسینی در منابع دینی و سیره اهل‌بیت(ع) چه جایگاهی دارد؟
اربعین حسینی در منابع شیعی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، بر اساس روایات، روز اربعین سالروز بازگشت اهل‌بیت(ع) از شام به کربلا و زیارت مزار امام حسین(ع) است، در روایتی از امام حسن عسکری(ع)، پنج نشانه مؤمن برشمرده شده که یکی از آنها زیارت اربعین است. این حدیث نشان‌دهنده اهمیت این روز در سیره معصومین(ع) است.
در سیره اهل‌بیت(ع)، اربعین به عنوان نماد احیای یاد و قیام عاشورا مطرح شده است. امام صادق(ع) در روایتی فرمودند: «آسمان در روز کشته شدن امام حسین(ع) بارانی خون‌گون بارید و زمین تاریک شد.» این روایات بر اهمیت سوگواری و زنده نگه‌داشتن یاد عاشورا در اربعین تأکید دارد.
علاوه بر این، زیارت اربعینیه امام حسین(ع) که از امام صادق(ع) نقل شده، حاوی مضامین بلند عرفانی و سیاسی است. این زیارت‌نامه، امام حسین(ع) را به عنوان اسوه مقاومت و شهادت معرفی می‌کند و بر ارتباط معنوی شیعیان با امام(ع) تأکید دارد. بنابراین اربعین حسینی تنها یک مناسبت تاریخی نیست، بلکه حلقه اتصال مکتب حسینی با جامعه شیعی است.
عوامل گسترش جهانی پیاده‌روی اربعین حسینی چیست؟
یکی از عوامل گسترش پیاده‌روی اربعین حسینی، ماهیت فراملی و انسانی این حرکت است. اربعین حسینی تنها یک مناسک مذهبی نیست، بلکه به نماد وحدت، برادری و ایثار تبدیل شده است، حضور میلیون‌ها نفر از ملیت‌ها و مذاهب مختلف در این مسیر، نشان‌دهنده جذابیت جهانی این رویداد است.
عامل دیگر، نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در انعکاس عظمت این رویداد است. تصاویر و گزارش‌های زائران از میزبانی ایرانیان و عراقیان، اطعام عمومی و خدمات داوطلبانه، توجه جهانیان را جلب کرده است. این امر باعث شده تا حتی غیرمسلمانان نیز نسبت به این پدیده اجتماعی-مذهبی کنجکاو شوند.
همچنین، حمایت نهادهای دینی و حکومتی در ایران و عراق از پیاده‌روی اربعین، به توسعه زیرساخت‌ها و تسهیل حضور زائران کمک کرده است. ایجاد مسیرهای امن، پایگاه‌های خدماتی و هماهنگی‌های بین‌المللی، از جمله اقداماتی است که به جهانی شدن این رویداد منجر شده است.
نقش بانوان در پیاده‌روی اربعین حسینی چیست و چگونه با تربیت دینی طلاب مرتبط است؟
بانوان در پیاده‌روی اربعین نقش محوری دارند. حضور آنان به عنوان زائر، پرستار، مبلغ و حتی سازمان‌دهنده خدمات، نشان‌دهنده ظرفیت بالای زنان در عرصه‌های اجتماعی-مذهبی است، این حضور با تربیت دینی طلاب نیز مرتبط است، زیرا طلاب می‌توانند با الهام از سیره حضرت زینب(س)، بانوان را به مشارکت فعال در این حرکت تشویق کنند.
از سوی دیگر، بانوان با انتقال فرهنگ عاشورا به نسل‌های بعدی، نقش آموزشی مهمی ایفا می‌کنند. آنان با همراهی کودکان در پیاده‌روی اربعین، روحیه مقاومت و ایثار را از کودکی نهادینه می‌کنند. این موضوع برای طلاب حوزه‌های علمیه اهمیت دارد، زیرا می‌توانند با برنامه‌ریزی آموزشی، از این ظرفیت برای تربیت نسل آینده استفاده کنند.
همچنین، حضور بانوان در اربعین، الگویی از زن مسلمان انقلابی را به جهانیان معرفی می‌کند. این حضور نشان می‌دهد که زن در مکتب اهل‌بیت(ع)، نه تنها محدود نیست، بلکه با حفظ حریم‌های اسلامی، در بزرگ‌ترین اجتماعات مذهبی جهان نیز می‌درخشد. طلاب می‌توانند با مطالعه این نقش‌آفرینی، برنامه‌های تربیتی حوزه‌ها را پویاتر سازند.
تأثیر حضور بانوان در اربعین حسینی بر جایگاه زن در جامعه چیست؟
حضور گسترده بانوان در پیاده‌روی اربعین، الگوی جدیدی از زن مسلمان را به جهان معرفی می‌کند که در آن فعالیت اجتماعی با حفظ کرامت و حجاب اسلامی همراه است، این حضور، تصویر زن را از موجودی منفعل به عنصری تأثیرگذار در بزرگ‌ترین حرکت مذهبی جهان تبدیل کرده است، بانوان با مشارکت در خدمات رسانی، مدیریت موکب‌ها و حتی راهنمایی زائران، ثابت کرده‌اند که می‌توانند هم‌پای مردان در عرصه‌های اجتماعی ایفای نقش کنند.
از منظر جامعه‌شناسی، این مشارکت فعال، اعتماد به نفس و خودباوری را در زنان تقویت می‌کند. بسیاری از بانوانی که برای اولین بار در چنین فضاهای عمومی حاضر می‌شوند، پس از بازگشت، در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی کشور خود نیز فعال‌تر می‌گردند، این تحول، نشان‌دهنده تأثیر غیرمستقیم اربعین حسینی در ارتقای جایگاه زن در خانواده و جامعه است.
نکته عمیق‌تر، بازتعریف هویت زن شیعه بر اساس اسوه‌هایی مانند حضرت زینب(س) است، پیاده‌روی اربعین حسینی به بانوان می‌آموزد که می‌توانند همچون بانوی قهرمان کربلا، هم در صحنه‌های سخت مقاومت کنند و هم پیام‌رسان نهضت حق باشند. این الگوگیری، جایگاه زن را از مصرف‌کنندگی صرف به نقش‌آفرینی فعال ارتقا می‌دهد.
مراکز حوزوی چه برنامه‌هایی برای همراهی با پیاده‌روی اربعین دارند؟
حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر برنامه‌های متنوعی برای همراهی با پیاده‌روی اربعین طراحی کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین این برنامه‌ها، اعزام مبلغان و روحانیون به مسیرهای پیاده‌روی برای پاسخگویی به شبهات دینی و تبلیغ معارف حسینی است. این مبلغان که اغلب از طلاب سطح بالای حوزه هستند، با برگزاری جلسات تفسیر قرآن، سخنرانی‌های کوتاه و پرسش و پاسخ، به زائران خدمات فرهنگی ارائه می‌دهند.
برنامه دیگر، تشکیل گروه‌های جهادی طلاب برای خدمات‌رسانی در مسیر پیاده‌روی است، این گروه‌ها در زمینه‌های پزشکی، اطعام، راهنمایی زائران و حتی نظافت مسیر فعالیت می‌کنند، حضور طلاب در این عرصه‌ها، هم جنبه عملی تربیت حوزوی را تقویت می‌کند و هم پیوند بین نهاد روحانیت و مردم را مستحکم‌تر می‌سازد.
برخی مراکز حوزوی نیز به تولید محتواهای علمی و تبلیغی درباره اربعین می‌پردازند، از جمله ترجمه زیارت اربعین به زبان‌های مختلف، تولید نرم‌افزارهای مرتبط و چاپ کتاب‌هایی با موضوع قیام امام حسین(ع) که در اختیار زائران قرار می‌گیرد، این اقدامات نشان می‌دهد که حوزه‌های علمیه، پیاده‌روی اربعین را تنها یک رویداد مذهبی نمی‌دانند، بلکه آن را فرصتی برای تبیین مکتب اهل‌بیت(ع) در سطح جهانی می‌پندارند.
چه توصیه‌هایی برای بانوان طلبه شرکت‌کننده در پیاده‌روی اربعین حسینی را دارید؟
برای طلاب حوزه‌های علمیه که قصد شرکت در پیاده‌روی اربعین را دارند، توصیه می‌شود علاوه بر آمادگی جسمانی، از نظر علمی نیز خود را مجهز کنند. آشنایی با تاریخ قیام عاشورا، معارف زیارت اربعین و توانایی پاسخگویی به سوالات شرعی زائران از ضروریات است، همچنین حضور آنان در قالب گروه‌های جهادی می‌تواند تجربه‌ای عملی از خدمت رسانی دینی را برایشان به ارمغان آورد.
برای بانوان زائر، رعایت کامل حجاب اسلامی و حفظ حریم‌های شرعی در فضای عمومی مسیر پیاده‌روی بسیار حائز اهمیت است، لذا توصیه می‌شود بانوان حتماً در قالب گروه‌های سازمان‌یافته و با همراهی محارم خود در این سفر معنوی شرکت کنند. همچنین بهتر است با مطالعه قبلی درباره فلسفه قیام امام حسین(ع) و نقش بانوان در واقعه کربلا، حضور پرثمرتری در این رویداد داشته باشند.
به تمام زائران توصیه می‌شود که پیاده‌روی اربعین را تنها یک سفر زیارتی ندانند، بلکه آن را فرصتی برای خودسازی و بازتعریف رابطه خود با خداوند بدانند. رعایت ادب زیارت، کمک به دیگر زائران، پرهیز از اسراف و حفظ وحدت بین تمام شرکت‌کنندگان از جمله نکاتی است که می‌تواند این سفر را به تجربه‌ای معنوی و فراموش‌نشدنی تبدیل کند.
پیاده‌روی اربعین حسینی چگونه می‌تواند در تقریب مذاهب اسلامی مؤثر باشد؟
پیاده‌روی اربعین حسینی به دلیل ماهیت فرامذهبی خود، پتانسیل بالایی برای تقریب بین مذاهب اسلامی دارد. حضور زائران اهل سنت از کشورهای مختلف در کنار شیعیان در این مراسم، نشان‌دهنده اشتراکات فراوان بین مسلمانان در محبت به خاندان پیامبر(ص) است، بسیاری از علمای اهل سنت نیز در سال‌های اخیر با انتشار بیانیه‌هایی، بر مشروعیت زیارت قبور اولیای الهی تأکید کرده‌اند.
سازمان‌دهی موکب‌های مشترک شیعه و سنی در مسیر پیاده‌روی، از دیگر عوامل تقریب مذاهب در این رویداد است، در این موکب‌ها که با شعار همه ما امت پیامبر(ص) هستیم، فعالیت می‌کنند، زائران از هر مذهب به یکسان مورد استقبال قرار می‌گیرند، این تجربه عملی وحدت، تأثیر ماندگارتری از بسیاری از گفتگوهای نظری بین مذاهب دارد.
علاوه بر این، پیام‌های وحدت‌بخش امام حسین(ع) که در زیارت اربعین آمده است، می‌تواند مبنای مشترکی برای همه مسلمانان باشد. وقتی زائران از فرقه‌های مختلف اسلامی، کنار هم با خواندن زیارت اربعین، بر محبت به “اهل بیت نبوت” تأکید می‌کنند، در واقع مهم‌ترین عامل تفرقه‌افکنان تاریخی را خنثی می‌سازند. این همان نقشی است که پیاده‌روی اربعین می‌تواند در تحقق وحدت اسلامی ایفا کند.
چگونه می‌توان روحیه اربعین را در طول سال زنده نگه داشت؟
اربعین تنها یک رویداد سالانه نیست، بلکه مکتبی است که باید در تمام طول سال جاری باشد. برای تداوم این روحیه، می‌توان با ایجاد حلقه‌های اربعینی در محلات و مساجد، فضای معنوی این پیاده‌روی را بازتولید کرد. این حلقه‌ها می‌توانند با محوریت بیان معارف عاشورا، خدمات اجتماعی به نیازمندان و حفظ ارتباط با خانواده‌های شهدا، روحیه ایثار و مسئولیت‌پذیری اربعین را نهادینه کنند.
تبدیل فرهنگ اربعین به سبک زندگی، راهکار دیگری برای استمرار این حرکت است. این امر با الگوگیری از سیره زائران اربعین محقق می‌شود؛ ساده‌زیستی، مهمان‌نوازی، صبر در مشکلات و توجه به محرومان باید به ارزش‌های همیشگی تبدیل شوند. تشکیل گروه‌های جهادی با الهام از موکب‌های اربعین برای خدمت‌رسانی در مناطق محروم، نمونه عملی این سبک زندگی است.
رسانه‌ها و فضای مجازی نیز می‌توانند با تولید مستمر محتوای مرتبط با اربعین، این روحیه را زنده نگه دارند. پخش مستندهای پیاده‌روی اربعین در ماه‌های غیر از محرم و صفر، معرفی الگوهای خدمت‌رسانی در مسیر کربلا و ایجاد پویش‌های مجازی با موضوع اربعین من می‌تواند این فرهنگ را در اذهان عمومی نهادینه کند.
نقش جوانان در توسعه فرهنگ اربعینی چیست؟
جوانان به عنوان پرانرژی‌ترین قشر جامعه، پیشران اصلی توسعه فرهنگ اربعینی هستند. آنان با خلاقیت خود می‌توانند مفاهیم عمیق عاشورا را به زبان هنر (تئاتر خیابانی، گرافیتی، کلیپ‌های کوتاه) به نسل همسالان منتقل کنند. بسیاری از موکب‌های نوآورانه در مسیر پیاده‌روی نیز توسط گروه‌های جوانان اداره می‌شود که نشان از ظرفیت بالای این قشر دارد.
استفاده از فناوری‌های روز، دیگر زمینه فعالیت جوانان است. طراحی اپلیکیشن‌های راهنمای زائران با قابلیت مسیریابی آفلاین، ایجاد پلتفرم‌های جمع‌سپاری برای خدمات اربعین و تولید بازی‌های رایانه‌ای با محوریت واقعه کربلا از جمله ابتکاراتی است که جوانان می‌توانند در این عرصه ارائه دهند.
جوانان همچنین می‌توانند به عنوان “سفیران اربعین” عمل کنند. با تشکیل گروه‌های بین‌المللی دانشجویی و معرفی اربعین در مجامع جهانی، پیام انسان‌ساز عاشورا را به گوش جهانیان برسانند. ترجمه آثار مربوط به اربعین به زبان‌های زنده دنیا و برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی عکس از پیاده‌روی اربعین از دیگر اقدامات مؤثر است.
چگونه می‌توان از پیاده‌روی اربعین به عنوان ابزاری برای گفت‌وگوی بین‌الادیانی استفاده کرد؟
پیاده‌روی اربعین با ماهیت صلح‌آمیز و انسان‌دوستانه خود، بهترین فرصت برای گفت‌وگوی ادیان است. حضور نمایندگان ادیان مختلف در این مراسم و مشاهده همزیستی مسالمت‌آمیز میلیون‌ها انسان، خود گویاترین پیام وحدت است. می‌توان با دعوت از شخصیت‌های دینی جهان برای بازدید از این رویداد، زمینه شناخت متقابل ادیان را فراهم کرد.
مفاهیم مشترک ادیان مانند مبارزه با ظلم، ایثار و کمک به همنوع در پیاده‌روی اربعین به خوبی تجلی می‌یابد. تأکید زیارت اربعین بر السلام علی الدین الحنیف نشان می‌دهد که اسلام ناب در برابر تمام ادیان آسمانی احترام قائل است. این مفاهیم می‌تواند مبنای مناسبی برای دیالوگ بین‌الادیانی باشد.
تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی با حضور پیروان ادیان در حاشیه پیاده‌روی اربعین، از دیگر راهکارهای عملی است. این گفت‌وگوها می‌تواند با محوریت موضوعات مشترک مانند نقش دین در ایجاد صلح جهانی یا جایگاه عدالت در ادیان آسمانی برگزار شود، اربعین حسینی به عنوان نماد مبارزه با استکبار، می‌تواند نقطه اشتراک همه ادیان در مقابله با ظلم باشد.
چه روایات معتبری درباره اهمیت اربعین حسینی در منابع شیعی وجود دارد؟
در منابع شیعی روایات متعددی بر اهمیت اربعین حسینی تأکید دارد. مشهورترین حدیث، روایت امام حسن عسکری(ع) است که می‌فرماید: “علائم مؤمن پنج چیز است: ۱- خواندن ۵۱ رکعت نماز (واجب و نافله) ۲- زیارت اربعین ۳- انگشتر در دست راست کردن ۴- پیشانی را در سجده بر خاک گذاشتن ۵- بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم را بلند گفتن. ” (وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۵۰۲) این حدیث نشان می‌دهد زیارت اربعین حسینی در ردیف واجباتی مانند نماز قرار دارد.
روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: “آسمان بر امام حسین(ع) چهل روز گریست و زمین چهل روز سیاهپوش بود. ” (کامل الزیارات، ص۱۷۴) این روایت اشاره به جنبه آسمانی واقعه اربعین دارد. همچنین در منابع تاریخی آمده که جابر بن عبدالله انصاری در اولین اربعین امام حسین(ع) به کربلا آمد و زیارت اربعین را بنیان نهاد.
اربعینیه که از امام صادق(ع) نقل شده، خود سند معتبری بر اهمیت این روز است. در بخشی از این زیارت می‌خوانیم: و جعلنی من الذین… یفرحون بشفاعتکم، که نشان‌دهنده ارتباط عمیق معنوی بین زائر و امام(ع) است، مضامین بلند این زیارت‌نامه، اربعین حسینی را از یک مناسبت تاریخی صرف به حرکتی همیشگی در مسیر بندگی تبدیل می‌کند.
آیا در سیره معصومین(ع) بر لزوم پیاده‌روی در مسیر زیارت امام حسین(ع) تأکید شده است؟
در سیره اهل‌بیت(ع) بر فضیلت پیاده‌روی برای زیارت تأکید شده است، امام صادق(ع) فرمودند: هر قدمی که به سوی زیارت قبر امام حسین(ع) برداری، خداوند حسنه‌ای برای تو می‌نویسد و گناهی از تو محو می‌کند. ” (کامل الزیارات، ص۳۲۷) این روایت نشان می‌دهد خود حرکت به سوی کربلا دارای ارزش است، نه صرف رسیدن به مقصد.
در منابع تاریخی آمده که امامان معصوم(ع) خود برای زیارت قبور شهدا پیاده حرکت می‌کردند. شیخ مفید در ارشاد نقل می‌کند که امام سجاد(ع) هرگاه به زیارت قبر حضرت علی(ع) می‌رفت، پیاده این مسیر را طی می‌کرد. (ارشاد، ج۲، ص۳۲) این سیره نشان‌دهنده اهمیت پیاده‌روی به عنوان بخشی از عبادت زیارت است.
پیاده‌روی اربعین حسینی در واقع احیای همین سنت معصومین(ع) است. همان گونه که اهل‌بیت(ع) برای زنده نگه داشتن یاد شهدا تلاش می‌کردند، امروز نیز زائران با پای پیاده به سوی کربلا حرکت می‌کنند. این حرکت، هم تجدید بیعت با امام حسین(ع) است و هم تمرین صبر و استقامت در راه دین، همان‌گونه که یاران اباعبدالله(ع) در روز عاشورا ثابت قدم بودند.
چگونه می‌توان پیام‌های عاشورا را از طریق پیاده‌روی اربعین حسینی به جهان منتقل کرد؟
پیاده‌روی اربعین حسینی به دلیل ماهیت بصری و عینی خود، مؤثرترین رسانه برای انتقال پیام عاشورا به جهانیان است. تصاویر میلیون‌ها انسان از نژادها و ملیت‌های مختلف که با صلح و وحدت به سوی کربلا حرکت می‌کنند، خود گویاترین پیام ضد خشونت و ظلم‌ستیزی است. این تصاویر به‌راحتی می‌تواند رسانه‌های جهانی را به چالش بکشد.
مفاهیم کلیدی عاشورا مانند عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی و دفاع از مظلوم در قالب پیاده‌روی اربعین به زبانی جهانی ترجمه می‌شود، وقتی زائران اربعین در موکب‌ها به یکدیگر خدمت می‌کنند، در واقع ایثار را عملاً به نمایش می‌گذارند. این نمایش عینی بسیار تأثیرگذارتر از سخنرانی‌های نظری است.
برای بهره‌برداری بهتر از این فرصت، باید با زبان هنر و رسانه، پیام اربعین حسینی را جهانی کرد، تولید مستندهای حرفه‌ای با زیرنویس زبان‌های مختلف، برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی عکس و استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی می‌تواند پیام انسان‌سازی عاشورا را به جهانیان منتقل کند، اربعین ثابت کرده که مکتب حسینی می‌تواند فراتر از مرزهای جغرافیایی و مذهبی، دل‌ها را متحول کند.
منبع: خبرگزاری حوزه
