رحا مدیا | حسن یونسی
هجرت علما به رهبری حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی به قم، رخدادی بی‌نظیر در تاریخ معاصر ایران است که نمی‌توان آن را صرفاً یک حرکت اعتراضی تلقی کرد. این هجرت، واکنشی سنجیده به سیاست‌های تمرکزگرایانه و مدرنیزاسیون اجباری رضاخان بود و جلوه‌ای از استراتژی هوشمندانه مقاومت فقهی و سیاسی روحانیت به‌شمار می‌رود. این حرکت نشان داد که روحانیت با درک دقیق شرایط سیاسی و اجتماعی می‌تواند هم مشروعیت دینی خود را حفظ کند و هم نفوذ اجتماعی و قدرت نرم خود را تقویت نماید. هجرت به قم نه تنها ابزاری دفاعی در برابر محدودیت‌ها و تهدیدات حکومت بود، بلکه یک اعلام موجودیت فکری و اجتماعی برای حوزه‌های علمیه محسوب می‌شد.
نورالله نجفی اصفهانی، رهبر این هجرت، با درک عمیق از پیوند میان فقه و سیاست، توانست راهبردی جمعی طراحی کند که ضمن حفظ مشروعیت دینی، اثرگذاری روحانیت در عرصه اجتماعی و سیاسی را افزایش دهد. انتخاب قم به‌عنوان مقصد هجرت، صرفاً به دلیل جایگاه مذهبی این شهر نبود؛ بلکه نمایانگر آگاهی استراتژیک رهبری حرکت و اهمیت مکان در تقویت پیام‌های سیاسی و اجتماعی روحانیت بود. حضور علما در این مرکز علمی، امکان تبادل اندیشه، تقویت همبستگی طلاب و شکل‌دهی به گفتمان مقاومت را فراهم ساخت و ظرفیت تأثیرگذاری روحانیت را در جامعه توسعه داد.
ابعاد اجتماعی هجرت نیز قابل توجه است. این حرکت موجب شکل‌گیری شبکه‌های قدرت و نفوذ اجتماعی شد که جامعه روحانیت را حول محور هنجارهای دینی متحد کرد و استقلال طلاب و روحانیون را در مواجهه با فشارهای دولتی حفظ نمود. هجرت نشان داد که روحانیت با برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگ می‌تواند حضور مؤثر و ماندگار خود را در عرصه عمومی و سیاسی تثبیت کند. این حرکت علاوه بر جنبه سیاسی، یک نماد مقاومت و همبستگی اجتماعی بود که پیامدهای آن فراتر از حوزه‌های علمی و مذهبی مشاهده شد.
از منظر سیاسی، هجرت علما یک مانور استراتژیک در برابر تمرکزگرایی و سیاست‌های ضد دینی رضاخان بود. دولت پهلوی با وضع قوانین محدودکننده قصد داشت استقلال روحانیت را تضعیف کند، اما واکنش هدفمند و هماهنگ علما نشان داد که قدرت نرم روحانیت می‌تواند حتی در شرایط فشار شدید، سیاست‌های دولتی را متوازن سازد و زمینه بازنگری حکومت را فراهم آورد. هجرت، نقش روحانیت را به عنوان بازیگری مؤثر در سیاست ایران تثبیت کرد و نشان داد که نهادهای دینی می‌توانند جایگاه خود را حفظ و توسعه دهند.
از نظر فقهی، این هجرت اهمیت ویژه‌ای دارد. علمای مهاجر با اتکا بر اصول و قواعد فقهی توانستند مشروعیت حرکت خود را تضمین کنند و نشان دهند اعتراض آنان نه تنها با ارزش‌های دینی سازگار است، بلکه پیامدهای اجتماعی و سیاسی مثبت نیز به همراه دارد. هجرت نورالله نجفی اصفهانی نمونه‌ای بارز از تلفیق مبانی فقهی با استراتژی‌های اجتماعی و سیاسی در شرایط بحرانی است و توانایی روحانیت در مواجهه با چالش‌های مدرن بدون خدشه به اصول دینی را آشکار می‌سازد.
ابعاد نمادین هجرت نیز برجسته است. این حرکت نشان داد که روحانیت می‌تواند با استفاده از قدرت معنوی و نمادین خود جامعه را تحت تأثیر قرار دهد و پیام‌های سیاسی و دینی خود را بدون خشونت منتقل نماید. انتخاب قم به عنوان کانون هجرت اهمیت جغرافیای دینی در استراتژی‌های فقهی-سیاسی را برجسته کرد و جایگاه این شهر را به عنوان مرکز مقاومت فکری و اجتماعی تثبیت نمود.
از منظر تاریخی، هجرت علما به قم نقطه عطفی در توسعه حوزه علمیه این شهر و تثبیت جایگاه آن به عنوان مرکز مقاومت روحانیت بود. این حرکت زمینه‌های شکل‌گیری شبکه‌های علمی و سیاسی قدرتمند را فراهم ساخت و مسیر فعالیت‌های مقاومتی روحانیت را در مواجهه با مدرنیزاسیون اجباری و سیاست‌های استبدادی پهلوی هموار کرد. هجرت، علاوه بر ابعاد سیاسی و اجتماعی، نشان‌دهنده تکامل استراتژی‌های روحانیت و توانایی آن‌ها در خلق راهکارهای مؤثر برای حفظ مشروعیت و نفوذ در جامعه مدرن بود.
نهایتاً، هجرت علما به رهبری نورالله نجفی اصفهانی نمونه‌ای برجسته از استراتژی مقاومتی دقیق و حساب‌شده است که در آن فقه، سیاست و جامعه به گونه‌ای هماهنگ به کار گرفته شده‌اند. این حرکت ثابت کرد که روحانیت می‌تواند با فهم عمیق ترکیب قدرت، مشروعیت و هنجارهای دینی، حتی در شرایط دشوار نفوذ و تأثیرگذاری خود را حفظ کند و روند تحولات اجتماعی و سیاسی را به سمت تقویت اصول دینی و انسجام جامعه هدایت نماید.
