به بهانۀ سالروز درگذشت آیتالله محمد مؤمن قمی
آیتالله محمد دانشزاده مؤمن، مشهور به آیتالله مؤمن، (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش) از فقهای سابق شورای نگهبان، مقاطع تحصیلی خویش را از مکتبخانهای در محلۀ باغ پنبۀ زادگاهش، یعنی قم شروع کرد. هوش سرشارش باعث شد که طی دو سال، دوره شش ساله ابتدایی را با موفقیت به اتمام برساند. ایشان در ماههای اولیه دبیرستان به تحصیلات حوزوی علاقهمند شد و در سال 1332 مشغول به تحصیل در حوزه علمیه قم شد.
همزمان با تحصیلات حوزوی، فعالیتهای مبارزاتی علیه رژیم پهلوی نیز داشتند و سرخط فعالیتهای تبلیغیاش افشاگری علیه رژیم طاغوتیِ پهلوی بود. ایشان هیچگاه در مسیر مبارزه با رژیم پهلوی همانند برخی محافظهکاران دچار اشتباه محاسباتی و سستی عقیده نشد، به همین دلیل در پرچالشترین مقاطع نهضت امام خمینی ازجمله بزنگاههای حساسی چون قیام 15 خرداد 1342 حضوری فعال داشت.
اگر دفتر زندگی آیتالله مؤمن را کمی بیشتر ورق بزنیم به سالهایی میرسیم که علاوه بر فعالیتهای تبلیغیِ
ایشان علیه رژیم پهلوی، عضویتش در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، حساسیت ساواک در مورد او را دوچندان کرده است.
وقتی اعضای جامعه مدرسین میخواستند مرجعیت امام خمینی رحمتالله علیه را اعلام کنند، نامهای به دست آیتالله محمد مؤمن میسپارند تا امام(ره) که آن زمان در نجف اشرف سکونت داشت را از این مطلب مهم مطلع سازد؛ امام ابتدا به این نامه اعتراض میکنند، آیتالله مؤمن وضعیت حساس آن زمان را برای امام خمینی(رحمتالله علیه) بازگو میکنند و به ایشان میگویند علت تصمیم جامعه مدرسین این است که تنها شما را برای رهبری قیام علیه رژیم پهلوی شایسته میدانند فلذا وظیفه شرعی خود دانستند که شما را مرجع تقلید اعلام کنند، امام بعد از این توضیحات سکوت میکنند.
این فقیهِ عرصه جهاد و اجتهاد در سال 1353 توسط ساواک دستگیر و به شهداد کرمان تبعید میشود. بعد از گذشت حدود 9 ماه از تبعیدش در شهداد، برای گذراندن ادامۀ تبعیدش به تویسرکان انتقال داده شد و حدود 2 سال و 3 ماه را در آنجا گذراند، اما چنین محدودیتهایی موجب کنارهگیری ایشان از مبارزه با رژیم پهلوی نشد.
فعالیتهای ایشان با پیروزی انقلاب معطوف به خدمت علمی اجرایی در راستای تقویت نظام نوپای جمهوری اسلامی شد، که برخی مهمترین انها به شرح زیر هستند؛
- 1. مسئولیت انتخاب و اعزام قضات شرع دادگاههای انقلاب در سراسر کشور
- 2. ریاست دادگاه عالی انقلاب اسلامی
- 3. عضویت شورای عالی قضایی
- 4. عضویت در شورای نگهبان
- 5. مدیریت حوزه علمیه قم
- 6. عضویت در شورای عالی سیاستگذاری حوزه علمیه قم
- 7. عضویت در دوره چهارم شورای عالی حوزه علمیه قم
- 8. نمایندگی در دوره اول و دوم مجلس خبرگان رهبری از طرف مردم سمنان
- 9. نمایندگی در دوره سوم مجلس خبرگان رهبری از طرف مردم قم
- 10. ریاست مجمع فقه اهلبیت علیهالسلام
حدود سه سال از شروع به کار شورای نگهبان میگذشت که این عالم عامل با امر امام خمینی(ره) به عضویت شورای نگهبان درآمد، پس از رحلت امام خمینی(ره) خدمتگزاری ایشان در شورای نگهبان با حکم مقام معظم رهبری ادامه یافت و تا انتهای عمر پُر برکتشان عضو این شورا بودند.
وی در مدت فعالیتش در شورای نگهبان با روحیهای انقلابی و بصیرتی مثالزدنی در راستای آرمانهای امام، انقلاب و رهبری قدم برداشتند و خنثیکننده نقشه دشمنان بودند. به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی ایشان در دورههای متعدد و متوالی یکی از ارکان مهم شورای محترم نگهبان بودهاند.
این فقیه انقلابی تا اواخر عمر با برکتشان به تدریس در حوزۀ علمیه قم اشتغال داشتند و در مکتب اجتهاد و فقاهت، علاوه بر تربیت شاگردانی انقلابی، مشغول تدریس موضوعاتی از قبیل قضا، شهادات، حدود مسائل مربوط به حکومتداری و سایر مسائل مستحدثهای شدند که در راستای تقویت نظام اسلامی مثمر ثمر بودهاند.
ایشان حدود یک دهه (از سال 1376 تا سال 1385)، یک دوره موضوع مهم «حکومت اسلامی» را تدریس کردند که ماحَصَل این مباحث نسبتاً گسترده، تحت عنوان «الولایة الالهیة الاسلامیة أو الحکومة الاسلامیة» در قالب مجموعهای سه جلدی چاپ و منتشر شده است.
با توجه به حضور طولانی آن فقیه پارسا در شورای نگهبان و نقش مؤثر ایشان در روند برخی مسائل کلان، دیدگاهها و نظریات وی حائز اهمیت هستند. برای شناخت اندیشه فقهی سیاسی آن فقید سعید، علاوه بر کُنشگریها و موضعگیریهایی که در بُرهههای مختلف داشتهاند، مراجعه به آثار مکتوب ایشان بهویژه ولایت امام و پیامبر بر امر قانونگذاری کلی، ولایت امام و پیامبر بر جامعه اسلامی، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولیفقیه، بررسی وظایف و حدود اختیارات ولیفقیه، منابع مالی در حاکمیت فقیه، اموال و ثروتهای عمومی در حکومت اسلامی و کلمات سدیده و… ضروری است.
ایشان از فُقهایی بودهاند که در شورای نگهبان عمل به مُرّ قانون را عملاً تفسیر میکردند. چنین روحیهای علاوه بر این که مایۀ دلگرمی دلسوزان انقلاب اسلامی بود، مایه دلگرمی و رضایت خاطر مقام معظم رهبری نیز بود. بهعنوان نمونه رهبر معظم انقلاب در جلسه با نمایندگان ستاد کاندیداهای انتخابات سال۸۸ در پاسخ به عدم پذیرش داوری و نظارت شورای نگهبان بر شکایات از سوی ستاد موسوی و کروبی، با قاطعیت پاسخ دادند: «اگر در این نظام نتوان به کسانی مانند آیات مؤمن و جنتی اعتماد کرد، به هیچ فرد دیگری هم نمیتوان، چراکه آنها برای بُردن و آوردنِ کسی، دینشان را از دست نمیدهند. فقهای شورای نگهبان آدمهای قرص و محکمی هستند که مو را از ماست میکشند.»
بر اساس همین روحیه بود که علیرغم شایعهپراکنیها و هجمههای مدیریت شدهای که علیه ایشان و شورای نگهبان صورت میگرفت، تن به درخواستهای غیرقانونی احزاب و جریانات سیاسی نمیداد؛ بهعنوان نمونه در بهمنماه سال 1394 و در میان بررسی صلاحیت داوطلبان پنجمین دوره انتخابات مجلس خبرگان توسط شورای نگهبان، برخی افراد جهت احراز یا عدم احراز صلاحیتشان در آزمون علمی اجتهاد شرکت نکردند. به همین دلیل نامشان در میان پذیرفتهشدگان نیز قرار نمیگرفت. یکی از این افراد حجتالاسلام سید حسن خمینی بود. آیتالله مؤمن ازجمله فقهای شورای نگهبان بود که در آن مقطع بر ضرورت آزمون اجتهاد برای داوطلبانی که صلاحیتشان برای شورای نگهبان محرز نبود، تأکید داشت. ایشان محک علمی را دقیقترین راه برای احراز صلاحیت داوطلبان میدانست، محکی که افرادی چون سید حسن خمینی به آن تن ندادند و درنهایت حاضر به شرکت در آزمون علمی نشدند. اما جریانات اصلاحطلب بهصورت مستمر شُبههافکنی میکردند.
آیتالله مؤمن ازجمله افرادی بود که بهصورت مکرر در گفتوگوهای مختلف تأکید کرد که شورای نگهبان در این رابطه از هرگونه اقدام سیاسی به دور بوده و تنها با ذرهبین علمی داوطلبان را سنجیده است. ایشان طی مصاحبهای در شهریور سال 95 با خبرگزاری تسنیم تأکید کردند که: «فقهای شورای نگهبان وظیفهمند هستند که بعد از روشن شدن صلاحیت افراد، آنها را تائید کنند و در این بحث نیز برای هرکسی که اتفاق افتاده (عدم احراز صلاحیت) بر اساس ضوابط بوده و اینکه جنبههای سیاسی داشته باشد، اصلاً مطرح نبوده است.»
ایشان همچنین در 25 شهریور سال 96 در گفتوگو با خبرگزاری فارس، بار دیگر تأکید کرد که؛ «اصلاً هیچ مرجعی برای آسیدحسن خمینی تأییدیه [اجتهاد] نداده است و اگر دو نفر مرجع تائید کنند که کسی به درجه اجتهاد رسیده است، از آنجایی که شاهد عادل محسوب میشوند، نظرشان به تائید فقهای شورای نگهبان هم میرسد.»
سرانجام آن فقیه فقید در دوم اسفندماه ۱۳۹۷ در سن هفتاد و هشت سالگی دعوت حق را لبیک گفت. پیکر ایشان پس از تشییع در حرم مطهر حضرت معصومه سلاماللهعلیها به خاک سپرده شد.
