رحا مدیا | مجتبی صداقت
روزی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ضمن پیشگویی از عمر طولانی جابر بن عبدالله انصاری به او فرمودند: «ای جابر! تو مردی از اهل بیت مرا درک خواهی کرد که اسمش اسم من (محمد) و شکل و شمایلش مانند من است. او علم را عمیقاً می‌شکافد.» جابر سال‌ها پس از رحلت رسول خدا در کوچه‌های مدینه به جستجوی مصداق این بشارت پرداخت. سرانجام روزی چشمش به چهره نورانی امام محمد بن علی علیه‌السلام در حالی که کودک بود، افتاد و اطمینان یافت که این کودک همان کسی است که پیامبر اسلام توصیف نموده بود. نزد او رفت، سلام نبی مکرم اسلام را به وی رساند و کلام ایشان را برای امام محمد بن علی علیه‌السلام بیان کرد. (الکافی، ج1، ص469-470).
گسترش معارف اهل بیت علیهم‌السلام توسط امام باقر علیه‌السلام در دوران امامت‌شان بسیار رونق گرفت. این فرصت، به دلایلی برای امامان پیشین به‌‌طور کامل فراهم نبود؛ ممنوعیت تدوین حدیث تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز (که همزمان با امام باقر علیه‌السلام بود) منع حکومتی داشت. از این رو عده‌ای نمی‌توانستند از این جهت به نگارش احادیث امامان پیشین بپردازند. از طرفی ضعف ظرفیت علمی جامعه و سطح فهم عمومی مردم و حتی بسیاری از اصحاب، برای دریافت عمیق علوم بلند امامان قبل هنوز آماده نبود؛ چنانچه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام این نکته را با تأسف در حکمت 147 نهج البلاغه بیان می‌کنند. از سویی دیگر، فشار و محدودیت‌های دشمن، اجازه فعالیت گسترده علمی به ائمه گذشته را نمی‌داد و مانع این می‌شد که اصحاب ائمه گذشته نتوانند به سادگی در محضر آنان زانوی شاگردی بزنند.
اما در عصر امام باقر علیه‌السلام شرایط دگرگون شد؛ منع تدوین حدیث برداشته شد و زمینه برای ثبت و انتشار علوم فراهم گردید. تضعیف بنی امیه به سبب شروع قیام بنی عباس، قدرت و تمرکز دشمنان اهل بیت را برای اجرای توطئه‌های قبلی علیه امام به شدت کاهش داد. از طرفی شاگردانی همچون ابان بن تغلب، محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، جابر جعفی، عبدالله بن ابی یعفور، برید عجلی، سدیر صیرفی، و کمیت اسدی، فرصت را غنیمت شمرده و از دریای علم امام باقر علیه‌السلام بهره‌های فراوانی بردند.
این عوامل، فضایی ایجاد کرد که امام باقر علیه‌السلام توانست یک نهضت و دانشگاه بزرگ علمی با محوریت معارف اهل بیت علیهم‌السلام ایجاد کنند.
با این حال، از برنامه همیشگی دشمنان، سیاه‌نمایی نقاط قوت است. همان‌گونه که امام محمد بن علی علیه‌السلام با لقب «باقر» (شکافنده علم) توصیف می‌شد برخی از مخالفان، با تمسخر، امام را «بَقَر» (گاو) خطاب کردند. روایت است که فردی غیرمسلمان با قصد توهین، امام را «یا بَقَر» خطاب کرد؛ هر چند برخورد با آرامش و متانت امام که فرمود: «من باقرم» باعث شرمندگی و تحول در گوینده شد (المناقب ابن شهرآشوب، ج4، ص207)؛ اما این واقعه، می‌آموزد که دشمن در هر زمان، نقاط قوت را هدف گرفته و سعی در تخریب یا تحریف آن دارد؛ توطئه‌ای که دشمن، از اول انقلاب در نظام جمهوری اسلامی ایران دنبال کرده است.
